Zeytin hasadı tüm hızıyla sürüyor. Üretim, kalite, maliyet, işçi sorunu ve daha birçok konu gündeme dahi gelmiyor. Gündemdeki tek konu yağ fiyatları. Aylardır zeytinyağı fiyatındaki artışlar tartışılıyor.
Bir üründe fiyat neden artar?
Üretim maliyetlerinin artması, üretimin azalması, ürüne olan talebin artması ve buna benzer nedenler sayılabilir.
Türkiye açısından bakıldığında bu faktörlerden maliyet artışı öne çıkıyor. Üretim bakımından 2022 yılı rekor üretimin gerçekleştiği bir yıl oldu. 2023 yılında ise “yok yılı” olmasına rağmen ortalama bir üretim var. Fiyat artışında önemli faktörlerden birisi dış talebin artması. Dünyanın en büyük zeytinyağı üreticisi İspanya ve ikinci sıradaki İtalya’da yaşanan üretim krizi nedeniyle Türkiye’deki zeytinyağına olan talep arttı. Ayrıca bu ülkelerdeki yağ fiyatları artınca Türkiye’de de arttı.
Yağ üretimi Avrupa’da 1 yılda 767 bin ton azaldı
Konuyu daha iyi anlamak için Avrupa’yı, üretici ve ihracatçı konumundaki ülkeleri incelemek gerekiyor.
Zeytinyağı üretiminin ve ticaretinin çok önemli bir bölümünü Avrupa Birliği ülkeleri gerçekleştiriyor. İspanya ve İtalya piyasanın ana aktörleri. Son beş yıllık döneme bakıldığında Avrupa Birliği’nin toplam zeytinyağı üretimi ortalama 2 milyon tonun üzerinde.
Uluslararası Zeytin Konseyi verilerine göre, Avrupa Birliği ülkelerinin zeytinyağı üretimi 2018 - 2019 sezonunda 2 milyon 263 bin ton olurken, 2019 - 2020 sezonunda 1 milyon 919 bin ton, 2020-2021 sezonunda 2 milyon 51 bin ton, 2021-2022 sezonunda ise 2 milyon 271 bin ton olarak gerçekleşti. Son 500 yılın en kurak yılı olarak tarihe geçen 2022-2023 sezonunda zeytinyağı üretimi 1 milyon 504 bin tona geriledi. Üretim sadece bir yılda 767 bin ton azaldı. Bu gerileme ve üretimdeki düşüş oranı net olmamakla birlikte 2023- 2024 sezonunda da devam ediyor.
En büyük üretici İspanya’nın kuraklık kabusu
Dünya zeytin ve zeytinyağı üretiminde en büyük ülke konumundaki İspanya, iki yıldır kuraklık kâbusu ile boğuşuyor. Uluslararası Zeytin Konseyi verilerine göre, İspanya’nın 2018-2019 sezonunda zeytinyağı üretimi 1 milyon 789 bin ton oldu. 2021- 2022 sezonunda 1 milyon 491 bin ton olan İspanya’nın zeytinyağı üretimi kuraklığın etkisi ile 2022 - 2023 sezonunda 780 bin tona geriledi. Neredeyse yarı yarıya azalan bir üretim var. Aynı dönemde dünyanın ikinci büyük üreticisi İtalya’da üretim 329 bin tondan 235 bin tona geriledi. Üretimdeki düşüş fiyatların artmasına neden oldu. İspanya ve İtalya üretimdeki bu açığını kapatmak için Türkiye ve diğer üretici ülkelere yöneldi. Avrupa’da yaşanan üretim krizinin Türkiye’ye yansıması yüksek talep ve buna bağlı olarak fiyatların yükselmesi oldu.
Dünya zeytinyağı üretimi 3 milyon tonun altında
Avrupa’daki kuraklık ve buna bağlı olarak İspanya ve İtalya’daki zeytin ve zeytinyağı üretiminin düşmesi dünya üretimine de yansıdı. Dünya zeytinyağı üretimi son yıllarda ilk kez 3 milyon tonun altına geriledi. Bundan 5 yıl önce 2018-2019 sezonunda dünya zeytinyağı üretimi 3 milyon 304 bin tondu. 2019-2020 sezonunda 3 milyon 269 bin ton, 2000- 2021 sezonunda 3 milyon 19 bin ton ve 2021- 2022 sezonunda 3 milyon 398 bin ton olan üretim 2022- 2023 sezonunda 2 milyon 729 bin tona geriledi. Dünya zeytinyağı fiyatlarındaki artışın önemli nedenlerinden birisi üretimdeki bu azalmadır.
İthalat 1 milyon ton sınırında
İspanya ve İtalya’daki üretim krizine bağlı olarak zeytinyağı ithalatı yapan ülkelerin ithalatında da düşüş yaşandı. Uluslararası Zeytin Konseyi’nin verilerine göre, zeytinyağı ithalatı 2020-2021 sezonunda 1 milyon 446 bin ton olarak gerçekleşirken, 2021-2022 sezonunda 1 milyon 139 bin ton oldu. Kuraklığın etkili olduğu 2022-2023 sezonda ise ithalat 1 milyon 66 bin tona geriledi.
Dünyada en fazla zeytinyağı ithalatı yapan ülkelere baktığımızda Amerika Birleşik Devletleri, Brezilya, Kanada ve Japonya ilk dört sırada yer alıyor. Amerika’nın yıllık ithalatı 350 - 399 bin ton arasında değişiyor. 2021-2022 sezonunda 399 bin ton ithalat yapılırken 2022-2023’te ithalat 360 bin tona geriledi. Brezilya’nın yıllık ithalatı 100 bin ton civarında. 2021-2022 sezonunda 100 bin ton ithalatı olan Brezilya 2022-2023 sezonunda 85 bin ton ithalat yaptı. Kanada’nın ortalama 55 bin ton ithalatı var iken aynı dönemde 50 bin tona geriledi. Yıllık ortalama 65 bin ton ithalat yapan Japonya’nın zeytinyağı ithalatı 2022-2023 sezonunda 57 bin ton oldu.
Türkiye’nin üretimi de ihracatı da arttı
Uluslararası Zeytin Konseyi verilerine göre, İspanya ve İtalya’da kuraklığa bağlı olarak üretimde ciddi düşüş yaşanırken Türkiye’de üretim ve ihracat arttı. Türkiye’nin zeytinyağı üretimine baktığımızda 1990’lı yılların başında “var yılı” ile “yok yılı” arasında çok dalgalı bir üretim var. Ortalama olarak üretim var yıllarında 80 bin ton, yok yıllarında 40 bin ton seviyelerinde gerçekleşiyor. Çok ekstrem yıllar da var. Örneğin 1993-1994 sezonunda 48 bin ton olan üretim 1994-1995 sezonunda 160 bin tona yükseliyor. 1995-1996 sezonunda 40 bin tona gerilerken ertesi sezon 200 bin tona çıkıyor.
Ağaç varlığının 200 milyon adede çıkması ile var yılı ile yok yılı arasındaki farkın çok daraldığını söyleyebiliriz. Son yıllardaki üretim bunu doğruluyor. 2017- 2018 sezonunda Türkiye’nin zeytinyağı üretimi büyük bir sıçrama ile 263 bin tona çıktı. 2018-2019’da 193 bin 500 ton, 2019-2020’de 230 bin ton, 2020-2021’de 193 bin 500 ton olan üretim 2021-2022’de 205 bin ton oldu. 2022-2023’te ise Uluslararası Zeytin Konseyi’ne göre 380 bin ton, Ulusal Zeytin ve Zeytinyağı Konseyi’ne göre ise 421 bin ton zeytinyağı üretimi ile tüm zamanların rekoru kırıldı. Yani Avrupa’da üretimin büyük oranda azaldığı bir dönemde Türkiye üretim rekoru kırdı. Bu yıl beklenen üretim ise 180 bin ton.
İhracatta istikrar yok
Türkiye’nin zeytinyağı üretimine bağlı olarak zeytinyağı ihracatında da uzun yıllar istikrar sağlanamadı. Türkiye’nin ihracatı 1990’lı yıllarda ortalama 10 bin ton civarında. Arada ekstrem yıllar var. 1994-1995 sezonunda 55 bin ton, 1998-1999’da 86 bin ton ihracat yapıldı. Fakat, 1999-2000 yılında sadece 16 bin 500 ton ihracat yapılabildi. 2000-2001 yılında 92 bin ton ihracat ile o dönemin rekoru kırıldı. Sonraki yıllarda yine sert düşüşler ve artışlar var. 2010-2011 sezonunda sadece 12 bin tonluk ihracat yapıldı. 2012-2013 sezonunda bir kez daha 92 bin tona ulaşıldı. Son yıllarda ortalama 45-50 bin ton ihracat yapılırken 2022-2023 sezonunda Ege İhracatçı Birlikleri’nin verilerine göre 150 bin tonu aşan bir ihracat var.
Zeytinyağı ihracatı 150 bin tonu geçti.
Ege Zeytin ve Zeytinyağı İhracatçıları Birliği verilerine göre, 2021-2022 (1 Kasım 2021-31 Ekim 2022) sezonunda 58 bin 271 ton olan Türkiye’nin zeytinyağı ihracatı 2022-2023 sezonunda ( 1 Kasım 2022-31 Ekim 2023) yüzde 158 artışla 150 bin 618 tona çıktı.
Aynı dönemde ihracat geliri yüzde 259 artışla 201 milyon 491 bin dolardan 723 milyon 858 bin dolara ulaştı. 2021-2022 sezonunda zeytinyağının litresi ortalama 3,46 dolardan ihraç edilirken, 2022-2023 sezonunda 4,81 dolardan ihracat yapıldı. Bu fiyatları değerlendirirken bugünkü fiyatlarla karşılaştırmak yanıltıcı olur. 1 Kasım 2022’den 31 Ekim 2023’e kadar olan dönemin ortalama fiyatı bu.
Geçen sezon, zeytinyağının yüzde 46’sı dökme, yüzde 4’ü varilli, yüzde 50’si kutulu ihraç edildi. Bu sezon ise, son 3 ayda dökme ve varilli ihracat yasağına rağmen, yüzde 71 dökme, yüzde 6 varilli ve yüzde 23 kutulu ihraç edildi.
Tariş’in zeytinyağı alım fiyatları
Zeytinyağı piyasasının önemli aktörlerinden biri olan Tariş Zeytin ve Zeytinyağı Tarım Satış Kooperatifleri Birliği her yıl zeytinyağı alım fiyatını açıklar. Açıkladığı fiyat, piyasa açısından belirleyici olur. Tariş, 2019 yılında 0.3 asit yemeklik zeytinyağı alım fiyatını litre başına 20 lira olarak açıkladı. 2020’de 26 lira, 2021’de 35 lira olarak açıklanan fiyat, 2022’de 81 lira olarak belirlendi. Tariş, 2023 yılı ürünü 0,3 asit yemeklik zeytinyağı alım fiyatını litre başına brüt 295 lira açıkladı.
Tariş, 0,3 asit yemeklik zeytinyağı fiyatını açıklarken asit oranına göre diğer yağlar için de fiyat açıklıyor. Buna göre, 0,5 asit yemeklik yağın litresi brüt 275 lira, 1 asit yağ için litre başına 220 lira, 1,5 asit yağ için 205 lira ve 2 asit yağ fiyatı ise 200 lira açıklandı. Rafinajlık yağlar için açıklanan fiyatlar çok daha düşük. Dolayısıyla Tariş, en kaliteli yağ ile en düşük kaliteli yağ alım fiyatını 295- lira ile 75 lira arasında fiyat açıkladı.
Bu yıl özellikle 0,3 asit zeytinyağının çok az olduğu ifade ediliyor. Bu nedenle üreticiler ellerindeki yağı 295 liradan satacaklar diye algılanmasın. Ayrıca, “ihracatta yasak var” diye üreticinin elindeki yağı ucuza almak isteyenlere de fırsat verilmemeli. Dökme ve varilli olarak ihracattaki yasak sürüyor. Kutulu ihracatta ise bir yasak yok. Kaldı ki ihracat kısıtlamasına ilişkin kararın alındığı Temmuz 2023’te zeytinyağının litresi 185 liraydı. Bugün Tariş’in fiyatlarını yukarıda yazdım. İhracat kısıtlaması fiyat artışını durduramadı.
Raf fiyatları çok farklı
Tüketici açısından bakıldığında, hem alım gücünün düşmesi hem de fiyatların artması nedeniyle zeytinyağı tüketimi dar gelirli için hayal oldu. Raflarda daha çok 2022-2023 sezonu yağlar satılıyor. Yeni hasat döneminin yağları “erken hasat” olarak satılıyor. Geçen sezonun yağları şu anda raflarda 5 litresi 1650 lira ile 1850 lira arasında değişen fiyatlardan satılıyor. Raflarda 1 litrelik yağlar pet şişede 280-290 lira, teneke kutuda 290 lira, cam ambalajda 310- 320 liradan satılıyor. Bu fiyatların altında veya üstünde fiyatlar elbette var. Marketten markete veya internet sitelerinde fiyatlar değişiklik gösteriyor. Ama 5 litresi 400-500 liraya zeytinyağı olmayacağını tüketicinin bilmesi gerekiyor. O fiyata satılan yağlar zeytinyağı değildir.
Özetle, Avrupa’da yaşanan kuraklığın etkisi ile zeytinyağı üretiminde büyük düşüş var. İspanya ve İtalya üretimdeki açığını kapatmak için Türkiye’den yağ talep ediyor. Türkiye’de geçen yıl rekor üretim vardı, bu yıl “yok yılı” na göre normal bir üretim var. Üreticinin artan maliyetleri ve dışarıdan gelen talep nedeniyle zeytinyağı fiyatı artıyor. Sadece Türkiye’de değil, dünyada da artıyor. Uluslararası Zeytin Konseyi’ne göre İspanya’da 9-15 Ekim haftasında geçen sezonun aynı dönemine göre yüzde 80,2 artışla sızma zeytinyağının litresi 7,97 Euro’ya ulaştı. İtalya’da aynı dönemde fiyat yüzde 63,8 artışla 8,7 Euro’ya çıktı. Yunanistan’da ise yüzde 123,2 artışla 7,7 Euro oldu. Tunus’ta ise sızma zeytinyağının fiyatı Eylül 2023'ün son haftasında 8,2 Euro oldu. Dünyadaki bu fiyat artışı Türkiye’ye de yansıyor. Öyle görünüyor ki zeytinyağında fiyat tartışması devam edecek.