Burak Önder - İHRACATÇININ PENCERESİ
İhracat pazarlarını tanıtmaya çalışırken, hedef ülkelerin ekonomik verilerinin ötesinde, ülkelerin kültürü, tarihi, demografik ve siyasi yapısı gibi birçok etkeni de göz önünde bulundurmamız gerektiğini yazılarımla sıklıkça vurgularım. İhracatçılarımızın tabiri caizde yüzeydeki ekonomik göstergelerin ötesinde daha derindeki etkenleri de içine alarak o pazara yaklaşmalarının, orta-uzun vadede o pazarda daha başarılı olabilmelerinin anahtarı olduğunu düşünürüm.
Bırakın Latin Amerika ve Uzak Doğu’yu, çok yakın olduğumuzu düşündüğümüz ülkeleri dahi çok iyi tanımadığımızı görüyorum. İki hafta önce Bosna Hersek’teydim. Bosna Hersek ziyaretimde Saray Bosna, Tuzla, Vitez, ve Zenica gibi farklı şehirleri ziyaret etme fırsatı buldum. Kıta Avrupası’nda nüfusunun ağırlıklı olarak Müslüman olduğu az sayıda ülkeden biri olması, 90’lı yıllarda hafızalarımızdan silinmeyen acı olayların yaşanması, tarihsel ve kültürel yakınlığımız Bosna Hersek’i hepimizin kalbinde farklı bir yere koyduğu kesin. Peki bu kadar yakın hissettiğimiz bu ülkeyi ne kadar tanıyoruz? Normal şartlarda gazetemizde bana ayrılan sayfada daha çok alternatif pazarlarla ilgili yazılar yazarım. Ancak, Bosna Hersek dönüşünde farklı sektörlerdeki ihracatçı arkadaşlarıma Bosna Hersek’in demografik ve siyasal yapısı ile ilgili sorduğum sorulara aldığım yanıtlardan dolayı bu hafta bildiğimizi sandığımız Bosna Hersek pazarı hakkında yazmaya karar verdim.
Bosna Hersek, Bosnalı ve Hersekli olarak da ikiye ayrılıyor. Bu ayrım siyasi ya da sınırsal bir bölünme değil, Bosna ülkenin kuzey bölgesi, Hersek ise ülkenin güney bölgesi olarak adlandırılmakta. Bosna Hersek’in %82’lik bölümünü Bosna, %12’lik bölümünü de Hersek oluşturmakta.
Bosna Hersek : Bosna Hersek Federasyonu, Sırp Cumhuriyeti ve Brçko Bölgesi
Bir diğer bölünmeyse ülkenin idari ve siyasi yapısında. İşin bu kısmı biraz daha karışık. Bosna-Hersek, biri Bosna-Hersek Federasyonu, diğeri Sırp Cumhuriyeti olmak üzere iki entite ile Boşnak, Sırp ve Hırvat olmak üzere üç kurucu halktan ve ayrı bir yönetimi bulunan Brçko Bölgesi'nden oluşmakta. Brcko Bölgesi, Merkezi Hükümetin kontrolünde özerk bir yapı olarak yer almakta. Daha iyi anlamak için burayı biraz açmakta fayda var. Sırp Cumhuriyeti diye anılan yer Sırbistan değil. Bosna Hersek sınırları içinde yer alan ve başkenti Banja Luka şehri olan bir yer. Lakin bu alan Bosna Hersek sınırları içinde ve iki entite arasında geçişte sorun yok. Ulaştığım malumatlara göre bu bölgenin % 82’si Sırp, % 13’ü Boşnak ve %2’si Hırvatlardan oluşuyor. Bunun yanında Boşnak ve Hırvatların oluşturduğu Bosna-Hersek Federasyonu içerisinde ayrıca 10 kanton bulunmakta. Bosna Hersek Federasyonu ülkenin %51,48’ini, Sırp Cumhuriyeti ise %48,52’sini oluşturmakta.
Bosna Hersek asırlardır farklı din ve etnik gruptan insanların bir arada yaşadığı bir bölge olmuş. Başkenti Saraybosna’da tarihi cami, kilise ve sinagogları görebilirsiniz. Bu özelliği ile “Avrupa’nın Kudüs’ü’’ olarak nitelendiriliyor. Ne yalan söyleyeyim Saray Bosna’da sinagog görmek ilk ziyaretimde beni şaşırtmıştı. Yaptığım araştırmada bölgeye ilk Yahudilerin Osmanlı döneminde gelen Sefarad Yahudileri olduğunu öğrenmiştim.
Bosna Hersek tarihine kısaca bakacak olursak, 1463 yılında Fatih Sultan Mehmet zamanında Osmanlı topraklarına katılan Bosna Hersek, 1878 yılına kadar Osmanlı yönetiminde kalmış. Akabindeyse önce Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’na, ardından Eski Yugoslavya topraklarının parçası oluyor. Eski Yugoslavya’nın dağılmasından sonra bağımsızlığına kavuşan 7 ülkeden biri olan Bosna Hersek, 1992 yılında da merhum Aliya İzzetbegoviç önderliğinde bağımsızlığını ilan ediyor.
Dünyanın en karmaşık siyasi sistemlerinden birine sahip
1992-1995 yılları arasında, Boşnak, Sırp ve Hırvatlar arasında yaşanan kanlı savaşın ve acı olayların ardından, Dayton Barış Antlaşması’yla yazılan anayasayla Bosna Hersek dünyanın en karmaşık siyasi sistemlerinden birine sahip oluyor. Bu antlaşmaya göre, ülkede barışın garantörü olan Barışı Uygulama Konseyi kurulup, Bosna Hersek Yüksek Temsilciliği makamı getiriliyor.
Dayton Barış Antlaşması’yla yapılan anayasaya göre, devletin en üst makamı Boşnak, Sırp ve Hırvat üyelerden oluşan Devlet Başkanlığı Konseyi (Cumhurbaşkanlığı Konseyi) oluyor. 4 yıllığına seçimle belirlenen üyeler, 8 ayda bir dönüşümlü olarak Konsey Başkanlığı görevini yürütüyor. Cumhurbaşkanının yanında, Parlamentonun altında görev yapan Bakanlar Kurulu diğer önemli bir kurum. Başbakan ve dokuz bakandan oluşan Bakanlar Kurulundaki bakanların Konsey’de olduğu gibi, her birinin diğer milletlerden ikişer yardımcısı bulunuyor. Söz konusu kurumların yanında bir de Temsilciler Meclisi ve Bosna Hersek Halk Meclisinden oluşan Bosna Hersek Parlamentosu bulunmakta.
Anlamakta ve anlatmakta zorlandığım siyasi yapıdan sonra gelin Bosna Hersek’in demografik yapısını inceleyelim. Nüfusunun 3,5 Milyon olduğu tahmin ediliyor. Doğum sayısındaki düşüş ve sosyo-ekonomik nedenlerle göç eden vatandaşlarından dolayı nüfusunun her geçen yıl azaldığı söyleniyor. Siyasi yapısından da anlaşılacağı üzere ülkede yaşayan herkes Boşnak değil. Bosna Hersek nüfusunun %50,11’i Boşnak, %30,78’i Sırp, %15,43’ü Hırvat ve %3,68 diğer milletlerden oluşuyor. Ülkenin resmi dili Boşnakça, Sırpça ve Hırvatça. Ülkenin dini yapısına bakacak olursak yaklaşık %50’si Müslüman (Boşnaklar), %30’u Ortodoks (Sırplar) ve %15 Katolik (Hırvatlar).
Bosna Hersek haritasına baktığınızda ülkenin denize kıyısı olmadığını düşünebilirsiniz. Fakat ülkenin Adriyatik Denizi’nde 21 km uzunluğunda bir sahil şeridi var. Ancak, bu sahil şeridi ticari liman olma özelliğine sahip değil. Bosna Hersek liman ihtiyacını Hırvatistan’ın uluslararası Ploçe Limanı’nı kiralayarak karşılamakta.
Bosna Hersek’in başkenti Saraybosna, ülkenin diğer büyük şehirleriyse Banja Luka, Zenica, Tuzla, Mostar ve Prijedor olarak sıralanmakta. Sabit kur rejimi uygulanan ülkenin para birimi Konvertible Bosna Hersek Mark (KM)’ bugünkü kurla 0.53 Avro ya denk geliyor.
Vizesiz seyahat edebildiğiniz Bosna Hersek’in başkenti Saraybosna’ya Türk Hava Yolları’nın 1 saat 50 dakikalık direkt uçuşu ile ulaşabilirsiniz. Bosna Hersek ile aramızda yaz aylarında bir, kış aylarında iki saat zaman farkı olduğunu unutmayın. Büyük ihtimal ülkeye girişte bir problemle karşılaşmazsınız fakat siz yine de otel rezervasyonunuzu ve dönüş biletinizin çıktısını yanınızda bulundurun. Eğer yanınızda numune götürecekseniz ‘’Bedelsiz Numune’’ olarak proforma faturanız da yanınızda olsun. Bosna Hersek genel olarak güvenli bir ülke. Güvenle araç kiralayabilir ve farklı şehirlere kiralık aracınızla gidebilirsiniz. Bosna Hersek dört mevsimi yaşayan bir ülke. Kış aylarında soğuk ve yaz aylarında çok sıcak. Bu nedenle ziyaretlerinizi mümkünse bahar aylarında yapmanızı tavsiye ederim.
Ülkenin üç milletten oluşması kültürel olarak ülkeye zenginlik kattığını söyleyebiliriz. Bosna Hersek’e ilk kez gidiyorsanız; Saraybosna’daki Başçarşı, Mostar, Saraybosna Umut Tüneli, Kravitse Şelaleleri ve bir Osmanlı köyü olan Pocitel’i ziyaret etmenizi öneririm. Tabi Bosna Hersek’e gitmişken Boşnak böreği (Bureg), Cevapi kebabı, begova çorbası, klepe yemeklerini tatmanızı ve kahvesini içmenizi de tavsiye ederim.
Bosna Hersek’i kaleme alıp da Bilge Kral Aliya İzzetbagoviç’i anmamak olmaz. Politik kimliğinin yanında İslam dünyasında yetişmiş önemli bir mütefekkirdir. Her ne kadar sosyal medyada özlü sözlerini sıklıkla görsek de kendisini, düşüncelerini ve içinden geçtiği zorlu süreci daha iyi anlamak için kitaplarını okumak gerekir. Tarihe tanıklığım, İslam Deklarasyonu, Doğu Batı Arasında İslam, Özgürlüğe Kaçış gibi birçok eseri Türkçeye de çevrilmiştir.
Bosna Hersek Kıta Avrupa’sının en düşük milli gelire sahip olan ülkelerinden biri, bunun tek bir nedeni olmasa da en önemli nedenlerinden biri uzun süren savaş ve sonrasındaki politik süreçler diyebiliriz. Turizm ve hizmet sektörü ağırlıklı bir ekonomiye sahip olan Bosna Hersek’te tarımın önemi büyük olsa da bugünlerde ülkenin gıda ihtiyacının ancak yarısını karşılayabiliyor ve tarım sektöründe net ithalatçı konumunda. Nedeniyse Bosna Hersek’te tarımsal arazinin ancak %40 ekilebiliyor. 1945–1950 yılları arasında Bosna Hersek'te toplam üretimin %70'ini tarım sektörü oluşturuyorken günümüzde tarım sektörünün GSYH içinden aldığı pay sadece %7,5 oranında.
Bosna Hersek sanayisi eski Yugoslavya döneminde görece katma değeri yüksek metal işleme, makine üretimi, kimyasallar, ağaç işleme, gıda, tekstil ve deri sektörlerinde yoğunlaşmışken, savaş sonrası gıda işleme, metal dışı ürünler, ağaç işleme ve temel metaller gibi katma değeri daha düşük sektörlere kaymış. Savaş öncesi dönemde sanayiye dayalı olan Bosna Hersek ekonomisi günümüzde yoğunluklu olarak hizmetler sektörüne dayalı hale gelmiş.
Bugün Bosna Hersek sanayisi daha çok hammadde ve ara malı üretime yönelmiş. Bugün Bosna Hersek’in ihraç ettiği ürünlere bakıldığında da, toplam ihracatın büyük kısmını hammadde ve ara malı ürünlerinin oluşturduğu görüyoruz.
Bosna Hersek’te güçlü sayılabilecek metal işleme sanayi, demir, çelik ve alüminyum, kurşun, çinko ve bakır metal işlemeyi kapsamakta. Metal ürünlerini üreten firmalar çoğunlukla küçük ve orta boy firmalar. Bosna Hersek’te bir diğer önemli sektör ise, ağaç ve ağaç işleme sanayii. Bu sektörde kullanılan makine ihtiyacının önemli bir kısmı Türkiye’den karşılanmakta, ayrıca mobilya yapımında kullanılan menteşe, kulp, düğme gibi çeşitli mobilya aksesuarları da ülkemizden temin edilmekte.
Bosna Hersek’in sanayisi içinde kimya sanayinin payı %6,5 civarında. Bosna Hersek´in 2021 yılı ihracatı içinde kimya sektörünün payı da %7,3 seviyelerinde bulunuyor. Kimya sanayi tuz, fosfat ve kireç gibi inorganik ham maddelerden oluşmakta. Kimya sanayi Bosna Hersek’in dış ticaretinde önde gelen ihracat kalemlerinden olup, en fazla inorganik kimyasallar, ilaç ve tıbbi ürünler ihraç edilmekte.
Bosna Hersek’te diğer önemli sayılabilecek sektör ise otomotiv diyebiliriz. Otomotiv yan sanayi ve aksesuarları üretimi yapan birçok firma üretimlerinin yaklaşık %90’ını başta Almanya olmak üzere 30’dan fazla ülkeye ihraç etmekte.
Diğer taraftan Bosna Hersek’te tüketici ürünleri üretiminin daha çok gıda sanayi ve içecek sektörlerinde yoğunlaştığını görüyoruz.
Bosna Hersek’te bilişim ve iletişim teknolojileri, her geçen gün ülke ekonomisinin büyümesinde katalizör görevi yapmakta. Dünya Bankası’nın Bosna Hersek’te yapmış olduğu analizlerde bilişim sektörünün turizm sektörüyle birlikte en fazla gelişme gösterebilecek sektörler arasında olduğu ortaya koyulmuş. Bilişim sektörü 2010-2015 yılları arasında %72 oranında büyüme kaydetmiş, 2016-2021 yılları arasında sektörde istihdam %583 oranında artış kaydetmiş.
Bosna Hersek, Eski Yugoslavya zamanında zengin maden rezervlerinden dolayı madencilik ve ağır sanayide yoğunlaşmış. Ülkenin doğal kaynakları arasında en önemli madenler olarak demir cevheri, kömür, boksit, çinko, bakır, kurşun, kromit, kobalt, tuz, kum, manganez ve nikel sayılabilir.
Ülkede işsiz sayısının toplam işgücüne oranı 2022 yılında %17’yi geçerek Bosna Hersek’i işsizliğin en yüksek olduğu ülkeler arasında 6. sıraya yerleştirmiş. İşgücünün %51’i hizmet sektöründe, %30’u sanayi sektöründe ve %19’u tarım sektöründe istihdam edildiği Bosna Hersek’te çalışanların üzerindeki vergilerinin oldukça yüksek olduğu ve bu nedenle kayıt dışı işçiliğin arttığı söylenmekte.
Avrupalının Balkanlarda strateji noktası
Son 15 yıllık veriler incelendiğinde Bosna Hersek’in yıllık 4-5 milyar dolar arasında bir dış ticaret açığı verdiği görülmekte. 2022 yılı verilerine baktığımızda ise ülke ihracatının 9,6 milyar dolar ve ithalatının 15,3 milyar dolara ulaşarak Bosna Hersek dış ticaret hacminin 25 milyar doları aştığını, ticaret açığının ise 5,7 milyar dolara ulaştığını görüyoruz.
Tarihsel bağlar, kültürel yakınlık ve lojistik avantajlardan dolayı ülkenin dış ticaretinde komşu ülkeler ve Avrupa Birliği ülkelerinin payının yüksek olduğunu söyleyebiliriz. İhracatında en büyük ortakları; %15 pay ile Hırvatistan, %15 pay ile Almanya, %11 pay ile İtalya, %9 pay ile Avusturya, %8 pay ile Slovenya, %3 pay ile Karadağ, %2 pay ile Hollanda, Fransa, Macaristan ve Polonya iken, ithalatında ilk sırada 1,9 Milyar dolar ve %12’lik pay ile İtalya ve akabinde sırayla Almanya, Hırvatistan, Çin, Türkiye, Slovenya, Avusturya, ABD, Hindistan ve Polonya gelmekte.
Bosna Hersek’in ihracat kalemlerine baktığımızda; mineral yağlar ve yakıtlar, alüminyum ve alüminyumdan mamul eşyalar, mobilyalar, demir veya çelikten eşya, elektrikli makine ve cihazlar, ağaç ve ahşap eşya, inorganik kimyasallar ve ayakkabıları görüyoruz.
Ülkenin ithal ettiği kalemleri incelediğimizde ise; mineral yağlar ve yakıtlar, makinalar ve mekanik cihazlar, elektrikli makine ve cihazlar, plastikler ve mamulleri, alüminyum ve alüminyumdan eşya, motorlu kara taşıtları, demir ve çelik, eczacılık ürünleri ve demir veya çelikten eşyalar başı çekmekte.
Ticaret Bakanlığımızın raporuna göre, Avusturya’nın Bosna Hersek pazarına ilgisi, Almanya ve İtalya’nın Balkanlar bölgesine yönelik stratejileri çerçevesinde Bosna Hersek ile ticari ilişkilerini geliştirmek için yaptıkları çalışmaların ülkenin dış ticaretine önemli etkisinin olduğu belirtiliyor.
Bosna Hersek’in farklı ülke ve birliklerle gerek serbest ticaret anlaşması gerekse tercihli ihracat anlaşmaları bulunmakta. Sırayla inceleyecek olursak; Bosna Hersek’in Arnavutluk, Karadağ, Kosova, Makedonya, Moldova ve Sırbistan’ın içerisinde yer aldığı Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması (CEFTA) bulunmakta.
Bunun yanında Bosna Hersek ile Avrupa Birliği arasında 2008 yılı temmuz ayında imzalanmış olan “Ticaret ve Ticaretle Alakalı Konularda Geçici Anlaşma” kapsamında, bir serbest ticaret bölgesi tesis edilmiştir.
Yine Bosna Hersek ile EFTA (İsviçre, İzlanda, Lihtenştayn, Norveç) arasında 24 Haziran 2013 tarihinde Serbest Ticaret Anlaşması imzalanmış ve 1 Ocak 2015 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Ayrıca, Bosna Hersek ile ABD, Belarus, İsviçre, Japonya, Kazakistan, Norveç, Rusya ve Yeni Zelanda arasında Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi uygulanmakta olup, ayrıca Bosna Hersek ile İran arasında tercihli ihracat rejimi bulunmaktadır.
Bosna Hersek’e 2022 yılı ihracatımız 756 milyon dolar, ithalatımız ise 189 milyon dolar olarak gerçekleşerek ile aramızdaki ticaret hacmi 945 milyon dolarlık bir büyüklüğe ulaşmış durumda. 2022 itibarıyla 567 milyon dolar ticaret fazlası verdiğimiz Bosna Hersek’in ihracatında ülkemiz %1,7’lik pay ile 11. sırada yer alırken, ithalatında %5,9 pay ile 5. sırada yer almakta.
Ülkemizin Bosna Hersek’e ihraç ettiği kalemlere baktığımızda; alüminyum çubuklar ve profiller, işlenmemiş alüminyum, demir veya alaşımsız çelikten yassı hadde mamulleri, Bakır saclar, levhalar, yapraklar ve şeritler, Kazak, süveter, hırka, yelek vb. eşya, diğer mobilyalar ve bunların aksam ve parçaları, plastikten diğer levha, plaka, şerit, film, folyo, tedavide veya korunmada kullanılmak üzere hazırlanan ilaçlar ve dokunmuş halılar ve dokumaya elverişli maddelerden diğer yer kaplamalarını görüyoruz.
İthal ettiğimiz ürünlere baktığımızdaysa; dökme demirin, demirin veya çeliğin döküntü ve hurdaları veya bunların eritilmesi ile elde dilmiş külçeler, oturmaya mahsus mobilyalar ve bunların aksam ve parçaları, suni korundum, alüminyum oksit ve alüminyum hidroksit, sentetik filament iplikten dokunmuş kumaşlar, ayçiçeği, aspir, pamuk tohumu yağları ve bunların fraksiyonları ve dış tabanı ve yüzü kauçuk veya plastik maddeden olan diğer ayakkabıları görüyoruz.
Bosna Hersek’le 2003 yılında imzaladığımız serbest ticaret anlaşması ile birlikte 2007 yılından itibaren iki ülke arasında gümrük vergileri sıfırlanmış ve bu durum iki ülke arasındaki ticaret hacminin artmasında önemli bir etkiye sahip olmuş. 3,5 milyona sahip Bosna Hersek ile ticaret hacmimizin yaklaşık 1 milyar dolara ulaşması küçümsenecek bir rakam değil. Öteyandan, Bosna Hersek’in Almanya ile 3 milyar doları aşan, Hırvatistan’la yaklaşık 3 milyar Dolar, İtalya ile 2,9 milyar dolar, Slovenya’yla ise 1,3 milyar dolara ulaşan dış ticaret hacmi olduğunu dikkate aldığımızda Bosna Hersek’in hala Türk ürünleri için fırsatlar barındırdığını söyleyebiliriz.
Bosna Hersek’te her ne kadar Boşnak yoğunluklu bir nüfus yapısı olsa da ülkede Boşnakların yanı sıra ülkede Hırvatların ve Sırpların da yaşadığını söylemiştim. Ülkenin karmaşık olan yapısını bilmek önemli. Örneğin, Banja Luka bölgesine giderseniz Sırp yoğunluğunun olduğunu bilmek gerekir. En önemlisi de mümkün olduğu kadar tarih, din ve siyasi konulardan uzak durmanız. Aksi takdirde bir avuç inciri mahvedebilirsiniz.
Görüşmeler öncesi randevu almak, randevu saatine riayet etmek, toplantıya uygun kıyafet giyinmek ve küçük bir hediye ile toplantıya katılmak iyi olur. İthalatçılar çoğunlukla İngilizce bildiklerinden bir tercümana ihtiyaç duymayacaksınız.
Bosna Hersek pazarı hem geleneksel pazarın hem de modern pazarın etkili olduğu ülkelerden biridir. Geleneksel pazarda lojistik imkanları olan bir toptancı/distribütör seçecekseniz tek bir dağıtıcıyla çalışmanız daha iyi olabilir. Bunun yanında Bosnalı, Hırvat, Sırp, Slovenyalı ve Fransız market zincirleri direk ithalat da yapabilmektedirler. Direk perakendecilerle çalışmak isterseniz de özellikle marketler arasında fiyat tutarlılığına dikkat etmelisiniz.
Bosna Hersek genelde tüketim topumu özelliği göstermektedir. Gelir durumları görece düşük olduğundan dolayı fiyatın da önemli bir etken olduğunu söyleyebiliriz.
Raflarda gördüğümüz Türk ürünlerinin yanı sıra birçok Türk markasının kendi mağazalarını açtığını göreceksiniz. Bosna Hersek ve diğer ülkelerde bu güçlü markalarımızın açtıkları mağazaların “Made in Türkiye” markası ve Türk ürünlerinin geneli için hep önemli bir etken olduğunu düşünürüm. Bu nedenle temelleri yıllar öncesinde atılan Turquality programının ve markalaşma konusunda Ticaret Bakanlığımız tarafından verilen desteklerin bu yönüyle iyi düşünülmüş bir stratejinin parçası olduğunu söyleyebilirim. Bosna Hersek’te Türk ürünlerinin pozitif bir intibahı ve avantajlı konumlarının olduğunu bilmelisiniz, görüşme masasında bu sayede 1-0 önde olacaksınız.