Domates kıymete bindi. Avrupa’dan gelen taleple domateste yeni bir tartışma başladı. Bu konuda da ülke adeta ikiye bölündü. “İhracata gerek yok kendi vatandaşımız uygun fiyata domatesi yesin” diyen de var. “İhracat çok önemli, Avrupa’nın talebini karşılamamız ve ihracat pazarlarını genişleterek ülkenin ihtiyacı olan dövizi kazanmamız gerekir” diyen de var.
Tarım ve Orman Bakanlığı Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü’nün yayınladığı verilere göre 2021 yılı dünya domates üretimi 185 milyon ton. Türkiye, domates üretiminde Çin ve Hindistan‘dan sonra üçüncü sırada.
Türkiye’nin domates üretimi ortalama 13 milyon ton seviyelerinde. Bu üretimin yaklaşık 4,5 milyon tonluk bölümü çoğunluğu salça üretiminde kullanılan sanayi tipi domates. Domates tüketimi ise ortalama 9,5 - 10 milyon ton seviyelerinde. Türkiye’nin toplam domatesi ihracatı yaklaşık 2 milyon ton olarak tahmin ediliyor. Türkiye, 122 ülkeye domates ve ürünleri ihracatı yapıyor. Yüzde 7 ihracat payı ile dünya domates ihracatında 5.sırada.
Ege Yaş Meyve ve Sebze İhracatçıları Birliği verilerine göre 2021 yılında toplam 729 milyon dolarlık domates ve domates ürünleri ihracatı gerçekleştirildi.. Bu ihracatın 363 milyon dolarlık kısmı taze yani sofralık domates. Aynı dönemde salça ihracatı 208 milyon dolar, kurutulmuş domates ihracatı 97,3 milyon dolar, dondurulmuş domates ihracatı 39 milyon dolar. Sos ve ketçap olarak 17 milyon dolarlık ihracat yapılırken soyulmuş domates ihracatı 2,7 ve domates suyu ihracatı da 2 milyon dolar oldu.
Sofralık domatesin ihracatına detaylı olarak bakıldığında, Akdeniz İhracatçı Birlikleri(AKİB) verilerine göre Türkiye 2020 yılında 522 bin 505 ton domates ihraç ederek 313 milyon 241 bin dolar döviz girdisi sağladı. 2021’de domates ihracatı miktar olarak yüzde 19 artışla 622 bin tona ulaştı. Elde edilen dövizde ise yüzde 16 artışla 363 milyon 245 bin dolar oldu.
Bu yılın ilk 8 aylık döneminde domates ihracatı 331 bin ton olurken, ihracat geliri 262 milyon 447 bin dolar oldu.
Ticaret Bakanlığı 7 Eylül 2022 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan tebliğ ile domates konservesi ve domates salçası “İhracatı Kayda Bağlı Mallar Listesi”ne alındı. Tebliğ’de özetle şöyle deniliyordu: “Domatesler(sirke veya asetik asitten başka usullerle hazırlanmış veya konserve edilmiş) – Diğerleri: (GTP: 2002.90) (Salça) ihracı kayda bağlı mallar listesine eklenmiştir.”
“İhracatı kayda bağlar mallar” listesine alınması o ürünle ilgili ihracatın kontrol altına alınması, kısıtlanma, yavaşlatma, bakanlıktan izin alma gibi süreçler devreye giriyor. Tebliğ’de “domatesler” diye yazınca domates ihracatına bir kısıtlama, yasak getirildiğini düşünenler bile oldu. Medyada bu yönde haberler çıktı. Buna bağlı olarak da kamuoyunda bir tepki oluştu.
Tepkiler üzerine Ticaret Bakanlığı gün içerisinde iki kez açıklama yapmak durumunda kaldı. Bakanlık aynı gün, önce ihracatla ilgili gerekli kararların ivedilikle alınacağını duyururken, birkaç saat sonra “biz hiçbir şey yapmadık, yasak da yok kısıtlama da yok bakanlık iznine tabi olması da yok” açıklaması yaptı. Bütün bunlar yoksa o zaman bu tebliği niye çıkarıldı?
Bu kararın perde arkasındaki gelişmelere baktığımızda tebliğin yayınlanmasındaki en önemli neden Avrupa’dan Türkiye’ye yönelik domateste önemli bir talep var. Avrupa’da enerji krizi yaşanıyor. Bu kış çok zor geçecek. İşletmeler üretimlerini durduruyor. Maliyetlerin yükselmesi, enerji krizi nedeniyle üretim yapılması zor. Dolayısıyla ihtiyaçları başka üretici ülkelerden karşılamak için çalışıyorlar. Bu nedenle domatese, salçaya çok talep var. Talep artınca iç piyasada fiyatlar yükselecek endişesi yaşanıyor. Ticaret Bakanlığı fiyatların artmaması için ihracata yönelik tedbirler almaya çalışıyor.
Geçmiş yıllara göre üretim miktarında çok büyük sorun olmamasına rağmen hem sanayi tipi domateste hem de sofralık domateste bir endişe var. İhracat kaynaklı talep artışıyla içerde fiyatlar yükselir mi endişesi bu.
Türkiye’nin 2021 yılı toplam salça ihracatı 207 bin ton olarak gerçekleşti. Karşılığında 203 milyon dolarlık gelir sağlandı. Bu yılın ilk 7 ayında yaklaşık 144 bin ton salça ihracatı yapıldı. Yaklaşık 177 milyon dolar gelir elde edildi. Salça sezonu daha yoğun olarak başlamadan ilk 7 ayda büyük bir artış oldu. Talep çok daha yüksek.
Salçadan sonra şimdi de sera domatesine Avrupa’dan büyük talep var. Hem üretici hem de ihracatçılar diken üzerinde. Domates ihracatına da bir kısıtlama gelir mi endişesi var.
Avrupa’da enerji krizi büyüyor. Bu nedenle üretimin yapılması her geçen gün zorlaşıyor. Avrupa, domates üretimi yerine domatesi ithal etmek istiyor.
Domateste Avrupa’nın ihtiyacını karşılayan ülkeler arasında İspanya ve Hollanda ilk sıralarda. Hollanda, maliyetler çok yüksek olduğu için ve enerji sorunu nedeniyle daha önce üretimini yüzde 15-20 civarında azaltmıştı. Üreticiler üretim yapmak yerine doğal gaz kontratlarını satmayı ve kontrattan daha yüksek oranda para kazanmayı tercih ettiler.
İspanya’da ise hem kuraklığın etkisi hem enerji krizi nedeniyle üretimi ancak kendine yeterli olabileceği ifade ediliyor.
Türkiye’den sadece domates almak için talep yok aynı zamanda yatırım yapmak isteyenler de var. Türkiye’de üretecekleri domatesi Avrupa’ya götürmek istiyorlar. Domateste Avrupa ihtiyacını Türkiye, Mısır ve Fas gibi ülkelerden karşılamak istiyor.
Şu anda Avrupa’daki zincir marketlerin Türkiye’den kilosu 2-2,5 Euro’ya domates alımı için teklifte bulunduğu iddia ediliyor. Seracılar ve ihracatçılar ise, şu sıralar 1 kilo salkım domatesin 1,15 Euro civarında bir fiyata ihraç edildiğini söylüyor.
Avrupa’daki tüketici çoğunlukla salkım domates talep ediyor. Topraksız tarım yapılan seralarda yetiştirilen bu domateslerde pestisit(zirai ilaç) kalıntısı olmuyor veya kabul edilebilir değerlerde oluyor.
İzmir Dikili’de, Afyon Sandıklı’da faaliyet gösteren ve jeotermal ısıtma ile üretim yapan seralardan Avrupa’ya ciddi oranda ihracat yapılıyor. İzmir Dikili’de faaliyet gösteren Avrupa’nın en büyük serası Agrobay, Rusya ve Avrupa’ya ihracat yapıyor. Dikili Tarıma Dayalı Sera İhtisas Organize Sanayi Bölgesi kurulmasına yönelik altyapı çalışmaları devam ediyor.
Afyon Sandıklı’da jeotermal ısıtmalı 18 sera var. Ayrıca 6-7 seranın daha kurulması için çalışmalar devam ediyor. Antalya’da Avrupa’ya ihracat yapan seralar var.
Bütün bunlar değerlendirildiğinde Avrupa’nın talepleri önümüzdeki yıldan itibaren daha kolay karşılanabilir.
Bu gelişmeler domateste Türkiye’nin bir planlama yapması gerektiğini çok net gösteriyor. Sadece domateste değil tüm tarımsal üretimde planlama yapılmalı. Pandemi ile birlikte domates başta olmak üzere birçok üründe Türkiye’ye yönelik taleplerde artışlar var. Türkiye, bu talepleri karşılamak için üretimi arttırmak yerine ihracat kısıtlamaları, ihracat yasakları ile içerde fiyat artışını önlemeye çalışıyor.
Yapılması gereken bu fırsatları değerlendirerek üretimle, hem ihracat pazarlarını genişletmek hem de ihracattan daha fazla döviz geliri elde etmek olmalı. Bu demek değildir ki iç piyasada tüketici daha pahalıya domates tüketsin. Önceliğimiz tüketicinin uygun fiyata ve yeterli domates tüketmesi olmalı. Üretim arttığında zaten içerde de tüketici daha uygun şartlarda domates tüketebilir.
Özetle, her fırsatta dile getirdiğimiz üzere Türkiye’nin tarımda çok büyük potansiyeli var. Doğru politikalar ve iyi bir planlama ile üretenin alın terinin karşılığını aldığı, tüketicinin uygun fiyata sağlıklı ve güvenilir gıdalar tükettiği bir yapıyı kurmak zor değil.
Domates üretiminde en önemli sorun yüksek girdi fiyatları. 2021 yılında 1 kilo salkım domatesin üretim maliyeti 6 liraydı. Bu sene 14 liraya çıktı. Bu yıl yüksek fiyat nedeniyle iç piyasada domates tüketimi, tüketicinin alım gücüne bağlı olarak az olabilir. Buda Avrupa’ya ihracatı daha öne çıkarabilir.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın “Ocak, Şubat ve Mart döneminde enflasyon düşecek” sözü fiyat artışına izin verilmeyeceği anlamına geliyor. Üretici ve ihracatçı bu nedenle tedirgin. İhracata kısıtlama gelir mi? diye endişeli.
İki yıl önce salçalık domateste 1 kilo domatesin üretim maliyeti 45-50 kuruşken fiyat 35 kuruşa kadar düştüğü için domates tarlaları ürün hasadı yapılmadan sürüldü. Bu yıl salçalık domateste ve sofralık domateste maliyetler de fiyatlar da yüksekti. Tüketici domates almakta zorlandı. Şimdi Avrupa’nın, Rusya’nın talepleri ile fiyatın yükselebileceği konuşuluyor.