Ahmet ARSLAN - CPA, MBA
Son zamanlarda büyükşehirlerde özellikle Ankara’da özel halk otobüslerinin 65 yaş üstü vatandaşlara sundukları ücretsiz ulaşım hizmeti karşılığında belediyeden aldığı bedelin akaryakıt, işgücü vb. maliyetleri karşılamadığı iddiasıyla söz konusu hizmeti durdurma noktasına varacak şekilde belediye yönetimleri ile anlaşmazlıklar yaşadığı görülmektedir.
Büyükşehirlerdeki nüfus yoğunlaşması ve demografik yapıdaki değişme ile birlikte ücretsiz ulaşım hizmetinden yararlanan 65 yaş üstü vatandaşların sayısının artması da ulaşım maliyetlerini etkilemektedir.
Konuya ilişkin yasal düzenlemelerin irdelenmesi tarafların haklılığının tespitine imkan sağlayacaktır
65 yaş üstü vatandaşlara ücretsiz ulaşım hizmeti sağlanması 4736 sayılı Kamu Kurum Ve Kuruluşlarının Ürettikleri Mal Ve Hizmet Tarifeleri İle Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun hükümlerine kaynaklanmaktadır.
Konuya ilişkin olarak söz konusu kanunun 1’inci maddesinde;
“…
Türk vatandaşı olan altmış beş yaş ve üzeri kişiler, demiryolları ve denizyollarının şehiriçi hatları ile belediyelere, belediyeler tarafından kurulan şirketlere, birlik, müessese ve işletmelere veya belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehiriçi toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz olarak, demiryolları ve denizyollarının şehirlerarası hatlarından ise %50 indirimli olarak yararlanırlar. Bu fıkrada belirtilen kurum ve kuruluşlar, belediyeler, belediyeler tarafından kurulan şirketler, birlikler, müessese ve işletmeler altmış ila altmış beş yaş arasında bulunan kişilerin toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz veya indirimli olarak yararlanmasını sağlayabilirler.
İlgili kurumlar, belediyeler ile belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketler, ücretsiz ve indirimli seyahat hakkının kullanılması ile ilgili olarak gerekli tedbirleri alırlar. Ücretsiz veya indirimli seyahat hakkının kullandırılmaması hâlinde bu haktan faydalandırılmayan her kişi için toplu taşıma aracının tarifesi üzerinden elli tam bilet bedeli tutarında idari para cezası mülki idare amiri tarafından uygulanır. Bu maddeye göre verilecek idari para cezaları tebliğinden itibaren bir ay içinde ödenir.
İkinci ve üçüncü fıkra hükümleri kapsamında hizmet verecek toplu taşıma araçları, toplu taşıma hizmetlerinin kapsamı ile bu hizmetlerden ücretsiz ve indirimli yararlanmaya ilişkin usul ve esaslar, Maliye, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme, İçişleri, Çevre ve Şehircilik ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik bakanlıklarının görüşleri alınmak suretiyle Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tarafından çıkarılan yönetmelikle düzenlenir.
İkinci ve üçüncü fıkra hükümleri kapsamında, belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehiriçi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı ile özel deniz ulaşımı aracı için bunların işletmecilerine, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı bütçesine bu amaçla konulan ödenekten ilgili belediyeler aracılığıyla her ay gelir desteği ödemesi yapılır. Yapılacak aylık gelir desteği ödemesini yıllık olarak belirlemeye, bu tutarı faaliyette bulunulan yere ve/veya belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehiriçi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracını taşıma kapasitesine göre farklılaştırmaya ve yapılacak ödemeye ilişkin diğer esas ve usuller Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ve Maliye Bakanlığı tarafından müştereken altı ay içinde belirlenir.”
denilmektedir.
Söz konusu kanunun verdiği yetkiye istinaden konuya ilişkin olarak Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığınca “Ücretsiz Seyahat Kapsamında Yapılacak Gelir Desteği Ödemesine İlişkin Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik” yayımlanmıştır.
Söz konusu yönetmeliğe göre;
■ İşletmecilere belediyeler aracılığıyla, 4736 sayılı Kanun kapsamında sayılan kişileri toplu taşıma hizmetinden herhangi bir ad altında hiçbir ücret talep etmeyerek ücretsiz yararlandırmaları kaydıyla, Bakanlık bütçesine bu amaçla konulan ödenekten ödeme yapılır.
■ İşletmeciler şehirlerarası toplu taşıma hizmeti için bu ödemeden faydalanamazlar.
■ Şehir içi kara ve deniz taşımacılığında taksi, taksi dolmuş, dolmuş, rekreatif, turistik ve servis amaçlı kullanılan araçlar ücretsiz seyahat ve ödeme kapsamının dışındadır.
■ Ücretsiz taşıma yapan araç sayısı ve süresinin belediyeler tarafından Bakanlığa bildirilmesi üzerine, gelir desteği tutarı ilgili belediyelerin bildirmiş oldukları banka hesaplarına aktarır. Aktarılan bu tutarlar, ilgili belediyeler tarafından beş iş günü içerisinde işletmecilerin banka hesaplarına ödenir.
Ücretsiz taşıma hizmeti karşılığında özel halk otobüslerine yapılacak ödeme miktarı da yukarıda sözü edilen yönetmelikte düzenlenmiştir. Söz konusu yönetmelikteki düzenlemelere göre, gelir desteği ödemesinden yararlanacak olan işletmecilere;
a) Şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir özel denizyolu ulaşımı aracı için aylık 3.375 TL,
b) Diğer ulaşım araçlarından;
1) Ankara ve İstanbul büyükşehir belediyelerinde şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı için aylık 4.500 TL,
2) Büyükşehir belediyesi olan diğer illerde şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı için aylık 3.375 TL,
3) Büyükşehir belediyesi olmayan illerde şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı için ise aylık 2.700 TL,
4736 sayılı Kanun kapsamında sayılan kişileri ücretsiz yararlandırmaları kaydıyla gelir desteği ödemesi yapılır.
Akaryakıt ve diğer girdilerdeki artış karşısında yukarıda belirtilen tutarların düşük kaldığı görülmektedir. Öte yandan, 22/12/2021 tarih ve 7349 sayılı Kanun’la Belediye Kanunu’nda yapılan düzenlemeye göre; belediyeler, kendisinden izin veya ruhsat almak ya da hat kiralamak suretiyle çalışan ve toplu taşıma hizmeti yürüten gerçek ve tüzel kişilere; nüfus, hattın uzunluğu ve hattı kullanan sayısı kriterlerini esas alarak tespit edeceği hatlardaki toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz veya indirimli olarak yararlananlara ilişkin gelir desteği ödemesi yapabilir.
Söz konusu yasal düzenlemeye istinaden ücretsiz taşıma hizmeti için Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığının özel halk otobüsü işletmecilerine yaptığı ödeme dışında belediyeler de belediye meclisi tarafından belirlenen tutarda söz konusu hizmet için özel halk otobüsü işletmecilerine ödeme yapmaktadır. Başka bir deyişle, belediyeler tarafından ücretsiz taşıma hizmeti karşılığında özel halk otobüsü işletmecilerine yapılan ödeme Bakanlık bütçesinden tahsis edilen tutar ile belediye bütçesinden tahsis edilen tutarın toplamından oluşmaktadır.
Yukarıda açıklanan yasal düzenlemelere göre, ücretsiz taşıma hizmetine ilişkin uyuşmazlığın tek muhatabı belediyeler değildir. Hatta, belediyelerin kendi bütçesinden söz konusu hizmet için özel halk otobüsü işletmecilerine herhangi bir ödeme yapma mecburiyeti bulunmamaktadır. Ücretsiz taşımaya ilişkin sorunun ortaya çıkmış olması, yukarıda da izah edildiği üzere vergi, döviz kuru vb. etmenlerden kaynaklanan nedenlerle akaryakıt ve diğer girdi maliyetlerindeki artış ile söz konusu hizmetten yararlanan vatandaş sayısındaki artış ve benzeri nedenlerdir.
Durum bu iken, belediye yönetimlerinin ücretsiz taşıma hizmetinin ifa edilmemesi halinde özel halk otobüslerine el koyma, satınalma vb. tehditlere başvurması tuhaf görünmektedir. Ücretsiz taşıma hizmetinin ifa edilmemesi halinde uygulanacak yaptırım 4736 sayılı Kanunda ücretsiz taşıma imkanı sağlanmayan 65 yaş üstü her kişi için toplu taşıma aracının tarifesi üzerinden elli tam bilet bedeli tutarında idari para cezası şeklinde ifade edilmiştir. Kaldı ki, belediyelerin fiyatı milyonlarca lirayı bulan otobüsleri doğrudan yani ihalesiz olarak alma imkanları da yasal olarak mümkün değildir.
65 yaş üstü vatandaşların ücretsiz taşıma hizmetinden yararlanmasına ilişkin uyuşmazlığın tek muhatabı belediyeler değildir. Ücretsiz taşımaya ilişkin sorunun çözülebilmesi için, akaryakıt ve diğer girdi maliyetlerinin makul bir düzeye gelmesi ve gerek söz konusu hizmetten yararlanma şekli gerekse söz konusu hizmet karşılığında belirlenen ödeme tutarının gözden geçirilmesinde fayda bulunmaktadır.