Tarımda planlama eksikliği her fırsatta dille getirilir. Çiftçi de devlet de üretim planlamasının olmamasından şikâyetçi. İyi de, planlamayı kim, nasıl yapacak? Neden yapılmıyor?
Üretim planlamasının ana araçlarından birisi tarımsal desteklerdir. Çiftçiye verilen desteklerle üretim kısmi de olsa yönlendirilebilir. Desteği artan ürünlerin ekimi, dikimi artar. Bu nedenle hangi ürünün daha çok üretilmesi isteniyorsa, o ürüne daha çok destek verilir. Arz fazlası olan ve üretiminin artması istenmeyen ürünlere daha az destek verilir veya hiç verilmez. Böylece üretimde kısmi de olsa bir planlama sağlanabilir.
Girdi fiyatlarının sürekli arttığı, çiftçinin ürettiği ürünün fiyatının düştüğü bir ortamda tarımsal destekler çok daha büyük önem kazanıyor.
Desteklemelerdeki temel hedeflerden birisi, yüksek girdi maliyetleri nedeniyle üretim yapmakta zorlanan çiftçiye sağlanan desteklerle üretimin sürdürülebilir olmasını sağlamaktır.
Ayrıca, üretildiği ülkede devlet tarafından desteklenen ithal ürünlere karşı çiftçinin rekabet gücünü artırmak, tüketicinin güvenilir, sağlıklı ürünleri uygun fiyata almalarını sağlamak için yerli üretime destek sağlanır.
Tarım desteği sadece çiftçi için değil, sanayici ve ihracatçı için de büyük öneme sahiptir. Gıda sanayisine uygun koşullarda hammadde temin edilmesi, ihracatta rekabet gücünün artırılması konusunda da tarımsal desteklemelerin önemli bir işlevi vardır.
Destekler doğru zamanda açıklanmalı ve ödenmeli
Bu hedeflere ulaşılabilmesi için tarımsal desteklerin doğru zamanda açıklanması, yeterli miktarda olması ve elbette doğru zamanda ödenmesi gerekiyor.
Geriye dönüp baktığımızda Türkiye’de hiçbir zaman destekler doğru zamanda açıklanmamış. Hep çok geç açıklanıyor. Yeterli miktarda destek verilmiyor. 2006 yılında bu konuda yasa çıkarmışız. Tarım Kanunu’na “Tarımsal destekler, Gayri Safi Milli Hasıla’nın (GSMH) en az yüzde 1’i kadar olacak” diye hüküm konulmuş. Fakat 14 yıl geçti, hiçbir yıl kanunun hükmüne uyulmadı. Genellikle kanunda belirtilen destek miktarının yarısı çiftçiye ödendi. Ödemeler de çok gecikmeli yapılıyor. Amaçsız ve hedefsiz bir destekleme politikası uygulanıyor.
Hep söylüyoruz, yazıyoruz; Türkiye’de çiftçiye destek verilmiyor. Her yıl bütçeye konulan bir kaynak var. Bu kaynak para olarak dağıtılıyor. Amacı, hedefi olmayan bir şekilde para dağıtılıyor. Destekleme adı altında verilen bu paranın üretime, verimliliğe yansıması ne kadar? Bu para verildi üretim mi arttı, verimlilik mi arttı bunların hiçbirisi hesaplanmıyor. Etki analizi yapılmıyor. Toplamda 150'den fazla destek kalemi var. Her sene ayrılan bütçe ile bu kalemlerde birkaç kuruşluk artış yapılıyor. Bazıları yıllarca artırılmıyor. Çiftçi aldığı destekten, devlet verdiği destekten memnun değil.
Tarım Bakanı da şikâyetçi
Ağustos ayı başında Tarım ve Orman Bakanı Bekir Pakdemirli ile Zoom üzerinden röportaj yaptığımda, desteklerin neden açıklanmadığını, ödemelerin neden gecikmeli yapıldığını, etki analizinin yapılmadığını tek tek sordum. Röportaj 3 ayrı bölümde 3 gün yayımlandı. Desteklerle ilgili sözleri de yayımladık. Aradan yaklaşık 1 ay geçti. 2020 ürünü destekler hala açıklanmadı. Neden açıklanmadığını Tarım ve Orman Bakanı Bekir Pakdemirli’nin o sözleri ile bir kez daha hatırlatalım:
“Orta Vadeli Plan’da destekler daha düşük planlanmıştı. Ama geçen yıl planın üzerine çıktık, destekler konusunda. Bu yıl da onu garanti etmek maksadıyla diğer kurumlarla, başta Hazine ve Maliye ile görüşüyoruz. O yüzden biraz gecikiyoruz. Aslında bana sorarsanız her dönem ben destekleri Şubat'ta açıklamak isterim ki, bir şekilde ekim dikim kararı verilirken bu işlerin faydası olsun. Çünkü destekler şu veya bu şekilde geriden geliyor. Aslında destekleri bir yıl geriye de çekebilsek. Bu defa gerçekten çok doğru bir noktaya getirip, desteği verdiğimiz noktada yönlendirmeyi sağlama imkanımız yüzde 100 olabilir. Tabii bu da imkanlar meselesi. Ekstradan bir 20 milyar lira daha gerektiriyor. O da bugünkü imkanlarla çok mümkün gözükmüyor.
Desteklerin etki analizini aslında arkadaşlarımız sürekli çalışıyor. Tabii biz bu işi daha çok makro olarak bakıyoruz. Son iki yılda destekleri yüzde 52 artırdık. Yüzde 45'de hasıla artmış mesela. Desteklerin elbette bir faydası var.
Destekler tabii ki çok sayıda ben de bunun farkındayım. Ama siz de biliyorsunuz ki, desteklerle ilgili bir konuda şöyle kenarından dokunmaya kalktığınızda, ki bunların konsolide olması lazım. Ama maalesef bugün üreticimiz sorsanız memnun musunuz desteklerden 'hayır' diyecektir, çünkü kanıksanmış artık. Bu kadar alıyorum, benim hakkım bu gözüyle bakıyor. Orada bir sıkıntı yok. Hakkı olduğunu düşünüyoruz biz de. Ama şurada şurasını değiştirelim dediğiniz zaman bir yerden mutlaka ses geliyor.
Desteklerde biz büyük ve küçüğü ayırmıyoruz. Büyük te olsanız küçük de olsanız alacağınız destek aynı. Yani bir hayvanla bin hayvan arasında 1 çarpı 1000 destek alıyorsun. Burada da özellikle belli bir rakamın altında destek almayan çiftçimiz kalmasın istiyorum. Küçük aile işletmelerinin desteklenmesi konusu son derece önemli. Bu tarafta da bir şeyler yapalım istiyorum. Desteklerin de tabii sadece bizim üstümüzden değil örgüt ve birlikler üzerinden yürümesi. Bu konuyla alakalı olarak da örgüt ve birliklerin kanun ve nizamlarla çerçeveye oturtmak yerine, biz destekleri hangi tip örgütler üzerinden vereceğimize dair bir çalışmamız var.”
Çiftçi desteklerin açıklanmasını bekliyor
Çiftçi ekim yaptı, birçok üründe hasat bitti. Ürünler satıldı. Ama 2020 ürünleri için ne kadar destek alacağı henüz belli değil. Çiftçiler haklı olarak ; “Eylül ayına geldik. Destekler ne zaman açıklanacak? Bu desteğin 2020 üretim yılına bir faydası olmayacak. Bari 2021 için ekim yaparken bize yol göstersin” diyor.
Özetle, çiftçi tarım desteklerinin açıklanmasını bekliyor. Bu yılın destekleri 2021 yılı bütçesinden ödenecek. Açıklanacak destekler en azından 2021 üretimi için yönlendirici olabilir. Avrupa Birliği, 2021-2027 tarımsal destekleme bütçesini belirledi. Avrupalı çiftçi 7 yıllık desteği bilerek üretim yapıyor. Türkiye’de çiftçi bitimine 4 ay kalan 2020 desteklerini bile bilmiyor. Girdi fiyatları dövizdeki artışa bağlı olarak sürekli artarken, bu kadar geç açıklanan, geç ödenen desteğin faydası olur mu?