Geç annelik için umut ışığı!

GÜLSEREN ÜST POLAT

Bildiğiniz üzere Sabri Ülker Vakfı; her yıl toplum sağlığı, gıda ve metabolizma alanlarında yürüttükleri çalışmalarla ön plana çıkan genç bilim insanlarını motive etmek amacıyla Sabri Ülker Bilim Ödülü’nü düzenliyor. Geçtiğimiz günlerde bu ödül 8. kez sahibini buldu.

Dr. Elvan Böke, yumurta hücrelerinde bugüne kadar çok az bilimsel çalışma yapılmasından hareketle yürütülen araştırma ile 40 yaş üstü kadınların doğurganlık sorunlarına çözüm bulmayı hedefleyen projesiyle ödülü almaya hak kazandı.

Yumurta hücresine dair bilinmeyenler nedeniyle üreme sorunları yaşayan kadınların yüzde 25’ten fazlasında sorunun ne olduğu tespit edilemiyor. Bu da kadınlarda deneme yanılma yöntemiyle uygulanan yıpratıcı bir tedavi sürecini başlatıyor. Bu noktada da Dr. Elvan Böke ve ekibinin çalışması geç anne olmak isteyenler için büyük bir umut ışığı oluyor. Projeyi ve detaylarını konuştuğumuz Dr. Elvan Böke, “Şu an yaptığımız çalışmalarla yıllardır bilinen ama açıklanamayan bir genetik ikilemi çözdük ve yumurtaların zararlı radikallerden kendilerini nasıl koruduklarını bulduk” diyor.

Öncelikle sizi Sabri Ülker Bilim Ödülü’nün sahibi yapan çalışmanızla başlayalım. Yumurta hücrelerinde yaşlanmayı tersine çevirmeyi hedefleyen bir çalışmayla bu ödülü kazandığınızı biliyoruz. Ama detaylarını sizden dinleyelim. Nedir bu projenin amacı, hedefi?

Kadınların üremesiyle birebir bağlantılı olan yumurta hücreleri üzerinde bugüne kadar çok az çalışma yapılmış. Bu nedenle kadınlardaki üreme sorunlarının %25’inden fazlasının bilimsel bir açıklaması yapılamıyor. Örneğin, doğurganlık tedavisi gören kadınların birçoğu müdahalelerinin neden başarısız olduğuna dair net yanıtlar alamıyor ya da hamile kalınca uygulanan 4-5 farklı tedaviden hangisinin başarılı olduğu bilinmiyor. Bu konuda ilerleme kaydedilmedikçe doğurganlık tedavileri bir çeşit deneme yanılma şeklinde uygulanmaya devam edecek ve bu da anne adayları için çok yıpratıcı olmaya devam edecektir. Amacımız bunu değiştirmek…

Yaptığımız çalışmalarla bu sorunların önce nedenlerini tespit etmeyi, ondan sonra da çözüm yolunu aydınlatacak adımlar atmış olmayı hedefliyoruz. Doğurganlık önümüzdeki yıllarda insanlığın en önemli sorunlarından biri olacak. Afrika’nın bazı bölgeleri hariç dünyadaki bütün ülkelerde doğurganlık düşüş gösteriyor, hatta Japonya ya da İtalya gibi ülkelerde bu durum nüfusun azalmasına yol açmaya başladı.

Geç annelikten kastımız tam olarak kaç yaş peki? Kadınların annelik umudu yaptığınız çalışmayla kaç yaşına kadar devam edebilecek?

Bir kız bebek henüz doğmadan önce yumurta hücrelerinin tamamı oluşuyor. Dolayısıyla kadınların yumurta hücreleri vücudumuzdaki diğer tüm hücreler arasında en yaşlı ve “bilge” hücrelerdir diyebiliriz. Yine de en yaşlı hücre olmalarına rağmen bir kadın belli bir yaşa (35-40) gelene kadar yumurta hücresi yaşlanmıyor.

Bizim çalışmalarımızın amacı 40 yaşından sonra yumurta hücresinin yaşlanmasına neden olan durumu bulmak ve nihayetinde bu yaşlanmayı tersine çevirerek geç anneliğin önündeki engelleri kaldırmak. Başka bir ifadeyle yumurta yaşlanmasının sebebi bulursak anne olmak isteyen ancak yaşa bağlı sorunlar yaşayanlar için umut ışığı doğacaktır. Ama burada altını çizmek istiyorum ki; kadınlar yine menopoza girecek, yine 50-60’lı yaşlardan sonra çocuk sahibi olamayacak. Bizim çalışmalarımız menopozdan önceki dönemde var olan yumurtaların yaşlanmasını azaltmak ya da durdurmaya odaklı.

Bu çalışmanın bu güne ulaşması ne kadar zamanınızı aldı? Ne kadar zamandır bu proje üzerinde çalışıyorsunuz? Kaç kişilik bir ekiple yürüyor bu proje?

Proje yaklaşık 5 yıl sürdü. Doktora sonrası araştırmacısı full zamanlı çalıştı. Bunun yanı sıra 4-5 kişiden de düzenli olarak yardım aldık.

Projenin bugün itibariyle çıktıları nedir peki? Hangi aşamadasınız?

Şu an yaptığımız çalışmalarla yıllardır bilinen ama açıklanamayan bir genetik ikilemi çözdük ve yumurtaların zararlı radikallerden kendilerini nasıl koruduklarını bulduk. Aynı zamanda, yumurtaların diğer hücrelerden farklı olarak, çöp kutusu işlevi gören farklı bir organellerinin olduğunu ve bu sayede yumurtaların toksik proteinlerden zarar görmediklerini keşfettik.

Ama tabii ki yumurta hücrelerinin yaşlanmayla baş etmek için şu an bilmediğimiz bir sürü stratejilerinin olduğunu düşünüyoruz.

Bilimsel projelerde her yeni keşif ya da çalışma birbiriyle bağlantılı başka başka sorunların çözümü için de yol açıyor. Sizin çalışmanızın bir sonraki aşaması ne olacak?

Bu projenin bir sonraki aşaması yumurta hücresinin yumurtalıktaki ana besin kaynağını bulmak. Bunu bulduğumuzda, beslenme ve doğurganlık arasındaki bağlantıyı çözebilir ve obez ya da anoreksi kadınların üreme ile ilgili problemlerinin nedenini anlayabiliriz. 

Aldığınız ödülle genç bilim insanları için de ilham kaynağı olacaksınız bir anlamda ama ben asıl sizin ne düşündüğünüzü merak ediyorum. Bu ödülü almak sizin için ne anlama geliyor?

Türkiye’den de sonunda bilime değer veren ve bilim için ciddi miktarda fon ayıran hayırsever bir holdingin çıkmış olması gurur ve umut verici. Kişisel olarak da, bilimde bir sürü olumsuz data, veri, ret ile baş etmek zorunda kalıyorsunuz. Bu nedenle herhangi bir olumlu geri dönüş almak tabii ki insanı hem mutlu ediyor, hem de teşvik ediyor.

Bu ve benzeri bilimsel çalışmalarda yaşanan en büyük zorluklar neler? Teşvikler, destekler siz ve sizin gibi araştırmacılar için ne kadar önemli?

Temel bilime ayrılan fonların olması, araştırma altyapısı, destekleyici bir araştırma ortamının içinde olmak başarı ve başarısızlık arasındaki çizgiyi çizebiliyor çoğu zaman. Bu kapsamda temel bilimlerde uzun süreli ve stabil fonların ya olmaması ya da çok az olması, geçtiğimiz 15-20 yıl içindeki en ciddi zorluk olarak tanımlanabilir.

Muhakkak ki çok yoğun ve yorucu bir tempoda çalışıyorsunuz. Doç. Dr. Elvan Böke’nin motivasyon kaynağı nedir desem?

Yaptığımız işlerin, keşfettiğimiz buluşların birçok insanın hayatını orta ve uzun vadede gerçekten iyileştireceğini düşünüyorum. Genel olarak dünyaya bir şeyler katmak, dünyayı elimden gelebildiği kadar iyileştirmek diyebiliriz.

Bundan sonraki hedef ne peki? Olmak istediğiniz yer, başarmak istedikleriniz…

Yumurtaların yaşlanmamasına yardımcı olan stratejileri bulmak ve bu stratejilerin neden ileri yaşlarda işlevsizleştiğini anlamak istiyoruz. Tabii ki bunu anlamak hemen bugünden yarına olabilecek bir şey değil. Bunu yapmak için önümüzde 10 ila 20 yıllık bir süreç olduğunu söyleyebiliriz.