Türkiye'yi enflasyon vurdu para arzı rekor kırdı: 3 yılda tam 4 kat arttı!

ÖZDER ŞEYDA UYANIK

Mayıs 2023 seçimlerinin ardından ekonomi politikalarında girilen yol Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’in deyimiyle “rasyonel” olurken, tüm ekonomi yönetiminin açıklamalarında vurgu yaptığı şekilde enflasyonla mücadele bazında oluyor.

Enflasyonda yükseliş, Eylül 2021 sonrası faiz indirimleriyle hızlanırken, 2018 yılı ikinci yarısında kur ataklarıyla ilk sinyallerini vermişti. Eylül 2021’de yüzde 19 seviyelerinde olan enflasyon, Ekim 2022’de yüzde 85,51 ile zirvesini görmesinin ardından dönem dönem baz etkisiyle gerilese de son olarak Ağustos 2024’te yüzde 51,97 olarak açıklandı.

Türkiye’de 2021 Eylül sonrası geçilen parasal gevşeme, kur ataklarını tetiklerken, talebi yükseltmenin yanında ithal bağımlı üretimde maliyet tarafında da etkili olarak enflasyonda yükselişe yol açtı. Enflasyonda yükselişle para arzında hızlanma da dikkat çekti.

Para arzı nedir?

Para arzı, bir ekonominin herhangi bir döneminde piyasada bulunan para stokuna denir. M harfiyle ifade edilen bu kavramın içinde, dolaşımdaki banknot (kâğıt para) ve madeni paralar bulunurken, mevduatlar (vadesiz, vadeli), repo ve para piyasası fonları ile ihraç edilen menkul kıymetler de bulunur. Tüm bunlar basamaklar halinde ilerler.

M0, en dar anlamdaki para arzı olurken, dolaşımdaki kâğıt ve madeni paraları ifade eder (Banka kasalarındaki nakit çıkarıldıktan sonra.) M1, buna vadesiz mevduatın eklenmesi, M2 de M1’e vadeli mevduatın eklenmesi, M3 ise M2’ye repo ve para piyasası fonları ile ihraç edilen menkul kıymetlerin eklenmesiyle bulunur. Burada konumuz M1 yani kısaca dolaşımdaki para.

Para arzı, enflasyon yaratır mı?

Para arzında kafa karışıklığını Prof. Dr. Selva Demiralp, 2022 yılında BBCTürkçe’deki yazısında şu şekilde anlatıyor:

“Son dönemde sıklıkla bankamatikten çekilen paraların matbaadan yeni çıkmış para olduğu, dolayısı ile Merkez Bankası'nın para basıp enflasyonu körüklediği konuşuluyor. Bu masum görünen ifade aslında halk arasında çok yaygın olan bir yanlış anlamayı yansıtıyor.

"Para basmak" iki anlam içerir. Para basmanın birinci anlamı, banknot matbaasına gidip para basılmasıdır. Burada amaç piyasadaki eskimiş banknotları yenileri ile değiştirmektir. Bu son derece mekanik işlemin herhangi bir politika ya da haber değeri yoktur.

Para politikası bağlamında "para basmak" ile kastedilen ise gevşek para politikası sonucunda para arzının artmasıdır. Enflasyonist baskıları artıran para basmak ile kastedilen bu ikinci tanımdır.

Banknot matbaasında para basmak para arzını artırmaz. Para arzını artırmak, genişleyici para politikası ile olur. Merkez Bankası'nın bankalardan tahvil ve bono satın alma karşılığında onların Merkez Bankası'nda tuttukları rezervlerini artırması ile gerçekleşir. Son dönemde para arzı, elbette ciddi şekilde artıyor. Ancak bunun sebebi düşük faizle piyasaya sürülen likiditenin kredi genişlemesine ve oradan da çarpan etkisi ile daha geniş parasal büyüklüklere yayılmasından kaynaklanıyor.”

Para arzı kısılarak enflasyon düşürülebilir mi?

Prof. Dr. Ali Hakan Kara da Eylül 2022’de düşük faizlerin olduğu ancak kredi düzenlemelerinin yapıldığı dönemde bu konuya şu şekilde değiniyor:

“Krediler kısılarak para arzı sınırlansa bile yüksek enflasyon sürebilir, çünkü negatif reel faiz ortamında insanlar elinde TL tutmak istemiyor, bu da paranın dolanım hızını artırarak enflasyonu beslemeye devam edecek.”

Özetle; düşük faiz ortamında, M3 yani en geniş para arzının artığını, kısaca gündelik hayatta elde TL tutulmasa da piyasada paranın arttığına işaret ediyor.

Para arzı, yüksek enflasyon döneminde 4 kat arttı!

ekonomim.com'un Merkez Bankası verilerinden derlediği bilgilere göre, M1 para arzı 2018 sonrası yükselişe geçerken, 2020 yılı başlarında hızlanarak, Eylül 2021 sonrası eğrisini dikleştiriyor. Piyasada dolaşımda olan paralar ve vadesiz mevduatların toplamı 6 trilyon lirayı aştı. TCMB verilerine göre, Eylül 2021’de 1,46 trilyon TL olan M1 para arzı 2024 sonu itibarıyla 4 kat artışla 6,028 trilyon TL oldu.

Aynı tabloya tradingview üzerinde adım grafiklerde bakıldığında, sadece Ağustos 2024’te 444 milyar TL’lik bir arz görünüyor. Bu para arzının, Haziran 2023 (657 milyar TL) ve Mart 2024 (465 milyar TL) sonrası en yüksek dönemler olduğu görülüyor.

Tedavüldeki paralar

M1 para arzına tedavüldeki paralar ve vadesiz mevduat bazında alt kırılımlarıyla bakıldığında, bankadaki hesapların daha ağır bastığı da dikkat çekiyor.

Enflasyon ve para arzı

Son olarak Merkez Bankası verilerine bakıldığında, M1 para arzının TÜİK TÜFE (yıllık yüzde değişim) ilişkisine bakıldığında da para arzındaki yükseliş ile enflasyondaki hızlanmanın aynı döneme denk geldiği de görülüyor.

Sonuç olarak; enflasyonla para arzı ilişkisinde TCMB’nin sitesinde “Enflasyonun Nedenleri” başlıklı bilgilendirmesine bakıldığında şu ifadeler görülüyor:

“Para arzının artması, enflasyonun oluşmasındaki bir başka unsurdur. Bu durumda, yatırım ve tüketim harcamaları artarak fiyatlar üzerinde yukarı yönlü bir baskı oluşur.”