Serbest bölge kan kaybediyor

YENER KARADENİZ / İSTANBUL

Başta otomotiv ve tekstil olmak üzere serbest bölgelerde yoğunlukta olan sektörlerde yaşanan daralma, söz konusu bölgelerin ticaret hacmine de yansıdı. 19 bölge ve 3 bine yakın işletmenin faaliyet gösterdiği özel alanlarda ticaret hacmi 2024’ün tamamında bir önceki yıla göre yüzde 10 düşüşle 27 milyar dolara, ihracat ise yüzde 4’e yakın düşüşle 11 milyar 993 milyon dolara geriledi. 2023 yılında yüzde 4,88 olan serbest bölgelerden gerçekleşen ihracatın genel ihracata oranı 2024’te yüzde 4,57’ye düştü.

Söz konusu oran 2017’de de yine yüzde 4,57 olan oran 2018’de yüzde 4,59, 2019’de 4,41, 2020’de 4,55, 2021’de 4,42 ve 2022’de de 4,49 olarak gerçekleşmişti. 19 bölgede gerçekleşen ticaret hacminin toplam ihracata oranı ise 2023’te yüzde 12 iken bu oran 2024’te yüzde 10,5’e geriledi. Söz konusu oran 2017’de yüzde 12,3, 2020’de 12,9 ve 2022’de de yine aynı oranda gerçekleşmişti.

Özellikle 2021 yılında ticaret hacmi yüzde 33,3 gibi dikkat çekici bir artış göstermişti. Ancak 2024 yılı, ticaret hacmindeki azalmaların belirginleştiği bir yıl oldu. Bu durum, küresel ekonomik belirsizlikler, artan maliyetler ve dış talepteki düşüşle ilişkilendiriliyor.

Ancak önemli bir gelişme olarak bölgede ihracat, 2024’te ithalatın 1,5 katına ulaşırken doluluk oranı ise kimi bölgede yüzde 100’lere çıktı. Bu yıl serbest bölgelerde 30 milyar doları aşkın ticaret hacmi bekleniyor.

Serbest Bölge Kurucu ve İşleticileri Derneği (SEBKİDER) Başkanı Yusuf Kılınç, serbest bölgelerin gerçekleştirdiği ihracat ile geçen yıl 5. il statüsünde iken Ankara ile yarıştıklarını ve kıl payı 6. il statüsüne gerilediklerini belirterek, “2024’te 19 serbest bölgede 96 bin kişi ile yaratılan değerin, ne kadar yüksek olduğunu gözler önüne seriyor” dedi.

Dünyada 5 bine yakın örneği var

Dünyanın çoğu ülkesinde uygulanan ve sayısı 5 bini aştığı tahmin edilen serbest bölge modeli Türkiye’de de temel olarak ihracata dayalı yatırım ve üretimi teşvik etmek, doğrudan yabancı yatırımları ve teknoloji girişini hızlandırmak, işletmeleri ihracata yönlendirmek ve uluslararası ticareti geliştirmek amaçlarıyla uygulanıyor. Bu bölgelerde faaliyet gösteren işletmelere sunulan avantajlar arasında ise yüzde 100 kurumlar vergisi ve gelir vergisi istisnası, muhtasar ödemesi muafiyeti, KDV muafiyeti, serbest kar transferi, gümrük vergisi muafiyeti, KKDF muafiyeti ve ucuz enerji kullanımı bulunuyor.

Tüm bu avantajların da etkisi ile yüksek doluluk oranlarına ulaşan 19 adet serbest bölgede 2024 sonu itibari ile 748’i yabancı olmak üzere 2 bin 970 ruhsatlı şirket faaliyet gösteriyor. Bu işletmelerin bin 291’i yani yüzde 43,5’i üretim faaliyetlerinde bulunurken 998’i alım-satım, kalanı da diğer alanlarda faaliyet gösteriyor. Bu bölgelerde istihdam sayısı ise geçen yıl yüzde 2,6 düşmüş olsa da 96 bin 436 adet ile önemli bir değeri temsil ediyor. 19 adet serbest bölgede toplam istihdam 2022’de 91 bin 303, 2023’te ise 99 bin 23 adetti.

Sanayide hacim azalsa da liderliğini korudu

2024’te ticaret hacmini yüzde 3,1 artırarak 5 milyar 995 milyon dolara çıkaran Ege Serbest Bölgesi en yüksek hacme sahip bölge olarak öne çıkarken, onu 3 milyar 747 milyon dolar ile Mersin ve 2 milyar 859 milyon dolar ile de Avrupa Serbest Bölgesi takip etti. Bölgede gerçekleşen 27 milyar 691 milyon dolarlık ticaretin sektörel dağılımına bakıldığında ise sanayi sektörü, yüzde 93,57’lik pay ve 25,9 milyar dolar ile en büyük ağırlığı oluşturdu.

Sanayi sektörü içerisindeki işlenmiş petrol ürünleri ve sanayi ürünleri gibi alt gruplar bu ağırlığı destekleyen temel unsurlar oldu. Sanayide yaşanan gerilemenin en önemli sebepleri arasında başta otomotiv ve tekstil ve hazır giyim gibi ağılık olan sektörlerde yaşanan daralma etkili oldu. 2024 yılında Türkiye’nin serbest bölgelerinde gerçekleşen ticari akışlar, önemli değişimlere sahne oldu.

Serbest bölgelerden yurtdışına yapılan ticaret toplam hacmin yüzde 43,3’üyle en büyük payı oluşturdu. Ancak, bu ticaret yönü 2024 yılında bir önceki yıla göre yüzde 3,8 oranında düşüş göstererek 11,9 milyar dolar seviyesinde gerçekleşti. Yurtdışından serbest bölgelere yapılan ticaret ise aynı dönemde yüzde 14,8 gibi yüksek bir oranda düşüş sergileyerek 7,9 milyar dolara geriledi ve söz konusu değerle toplam hacim içindeki payını yüzde 28,5’e düşürdü. Böylece bölgede ihracat ithalatın 1,5 katına ulaştı. 2024’te yurtiçinden serbest bölgelere yapılan ticaret 3,6 milyar dolara düşerken, serbest bölgelerden yurtiçine yapılan ticaret hacmi ise 4,1 milyar dolara geriledi.

2025’te 31 milyar doları geçeriz

 Serbest Bölge Kurucu ve İşleticileri Derneği (SEBKİDER) Başkanı Yusuf Kılınç, otomotiv ve tekstil gibi bölgede ağırlıklı olan sektörlerde yalanan daralma dikkate alındığında serbest bölgelerdeki daralmanın daha sınırlı kaldığını söyledi. Kılınç, “Pek çok bölgede yüksek teknoloji üreten firma var ve otomotiv üretimi geçen yıl önemli oranda bir daralma yaşadı. İhracat azalmış gibi görünse de ithalata oranında önemli bir artış kaydetti. Yüzde 71 olan ticaret hacmindeki ticaret oranı yüzde 75’e yükseldi. Yani serbest bölgeler özüne daha çok odaklandı. Hedefimiz bunu daha da yüksek seviyelere çıkarmak” dedi.

Tüm bunlar yaşanırken ticaret hacminin düşmesinin piyasa ve ana lokomotif sektörlerdeki daralmanın bir sonucu olduğunu anlatan Kılınç, şöyle devam etti: “Herkes doğrudan yabancı yatırımcı getirmeye, kapasitelerini artırmaya odaklanmış durumda. Şu an herkesin en büyük sıkıntısı işçilik maliyetlerinin ciddi artması, enflasyon ile döviz arasındaki farkın artması. Belli düzelmeler var ama yeterli seviyede değil. Pazara hakim olmak için fi yat istikrarı ve güven, politikası pahalı bir piyasada çok daha önemli ve şu an en önem verdiğimiz konular bunlar. Fiyatınızı sabitleyemediğinizde proje alamıyorsunuz. Tüm bu olumsuzluklara rağmen iyi bir yapı sergiledik. Bunlar olmasa ihracatta 13 milyar dolara ulaşırdık.”

Avrupa’nın payı azaldı, Kuzey Afrika’nın arttı

19 bölgede gerçekleşen ticaret hacminde Avrupa’nın payı yüzde 7 düşerek 8,3 milyar dolara gerilese de en yüksek payı almaya devam etti. 2024’te ticaretin en fazla arttığı bölge ise yüzde 17,5 artış ve 2,1 milyar dolar değer ile Kuzey Afrika ülkeleri oldu. Serbest Bölgeler’de önemli bir diğer gelişme ise KG başına ihracat değerinde gelinen nokta oldu. Örneğin Ege’de söz konusu değer 7,5 dolara kadar çıktı. 19 adet serbest bölgede 748 adetini yabancıların oluşturduğu 2 bin 970 ruhsatlı işletmenin yüzde 43,5’i üretim faaliyetleri gerçekleştirirken yüzde 33,6’sı ise alım satım işlemi yaptı. Bölgelerde ticaret hacmi açısından en yüksek pay yüzde 21,5 oran ve 6 milyar dolar ile Ege Serbest Bölgesi’nde gerçekleştirilirken en düşük ticaret hacmine sahip bölge ise Rize, Batı Anadolu ve Trabzon oldu.

Vergi düzenlemesi yatırımcıyı tedirgin ediyor

Serbest bölgelerde imalat faaliyetinde bulunan mükellefler, imal edilen ürünün yurt dışına ya da yurt içine satılmasına bakılmaksızın kurumlar vergisinden istisnaydı. Ancak geçen yıl temmuz ayında yapılan düzenleme ile yurt içine satışından elde edilen kazançlar istisna kapsamından çıkarıldı.

Bu durumun yatırımları negatif etkilediğini anlatan Kılınç, “Bölge içi satışların vergilendirilmesi yatırımcıyı tedirgin ediyor. Burada bir düzenlemeye daha ihtiyaç var. Bölge içinde satış yapan firmalar da bundan etkilendi. Bununla ilgili düzenleme talebimiz var. Bu durum düzeltilirse daha da iyi olacak. Fiyat istikrarı ve güven ortamının da oluşması ile bu yıl ticaret hacmi 31 milyar doları aşarken yatırımlar da çok daha yüksek seviyelere yükselir” dedi.