Kazakistan, Orta Asya ve dünyaya yeni bir öykü yazmak istiyor

Mehmet KAYA / ASTANA – ALMATI

Petrol ve doğalgaz yanında, nadir madenler zengini Kazakistan bundan bir yıl önce 2-11 Ocak günleri arasında ciddi bir sosyal sorunla karşılaştı. Doğalgaz fiyatlarındaki artışı protestoyla başlayan olaylar, eski başken Almatı’da ayaklanmaya dönüştü. Kazakistan Başsavcılığına göre barışçıl taleplerle başlayan gösteriler, aralarında suç örgütleri, güvenlik görevlileri ve dış müdahalenin de bulunduğu kesimlerce darbe girişimine dönüştürüldü. Cumhurbaşkanı Kolektif Güvenlik Örgütü güçlerini ülkeye davet etti ve kritik bölgeleri koruma görevi, çoğunluğu Rus olan askerlere verildi. Nihayetinde ayaklanma bastırıldı ama Kazakistan’da derin bir travmaya yol açtı.

Benzer olayların yaşandığı çok sayıda ülke daha katı bir yönetim, özgürlüğün daraltıldığı düzenlemelerle böyle sorunların üzerine giderken, Kazakistan tam tersi yolu seçerek Orta Asya ve Dünya için yeni bir öykü yazmaya hazırlandığını tüm dünyaya ilan etti. Yeni öykü, demokratikleşme, açık ekonomi, küresel demokratik standartlara tam uyumu içeren, siyasi, hukuki ve ekonomik bir atılım programı. Bunun ilk örneği de Ocak Olaylarının soruşturma ve dava sürecinde gösteriliyor. Başsavcılık sadece darbe girişimi suçlarını değil, gözaltı ve tutuklulara yönelik kötü muameleleri de inceliyor. Savcılığın her türlü soruya açık şekilde uluslararası medyayla basın toplantısı yapması bile başlı başına önemli.

Kazakistan hükümeti, reformlar ve reform yapmaktaki amaçlarını anlatmak üzere Türkiye’den EKONOMİ’nin davetli olduğu farklı ülkelerden gazeteciler, başkent Astana ve darbe girişiminin yaşandığı Almatı’da çeşitli kurumlarda üst düzey yöneticilerle toplantılara davet edildiler. Basın mensupları, Dışişleri Bakan Yardımcısı Roman Vassilenko, Başsavcılık, İçişleri Bakanlığı, İnsan Hakları Komisyonu, Stratejik Planlama ve Reform Ajansı ile Cumhurbaşkanı himayesindeki Stratejik Çalışmalar Enstitüsü yetkilileriyle biraraya geldi.

Denize çıkışı olmayan Dünyanın en büyük kara ülkesi zor bir coğrafyada bulunuyor. Bu zorluk sadece iklim değil, Çin ve Rusya gibi iki büyük komşunun yer aldığı çeşitli sorunların çıkma ihtimali bulunan bir bölgede yer alması. Kazakistan ve Rusya Sovyet döneminden bu yana oldukça yakın ilişkiler içinde. Ülkede ciddi sayıda Rus nüfus var. Rusya’nın Ukrayna’ya açtığı savaş bu nedenle çok dikkatle izleniyor. Kazakistan onurlu ve demokratik bir ülke, katılımcı ve mutlu bir halk ile var olmaya çalışacak gibi görünüyor. Kazakistan için bugünlerde en büyük risk ya da düşman yolsuzluk ve kaynakların dağılımındaki adaletsizlik olarak görüyor.

Anayasa değişikliğiyle büyük bir adım atıldı

Kazakistan aslında reform programının büyük kısmını hayata geçirdi. Toplantılarda çoğunlukla planlananlar değil, yürürlüğe girmiş reformlar ve bu reformlardan beklentiler anlatıldı. Olaylardan kısa bir süre sonra Haziran 2022’de Anayasa değişiklikleri referandumla kabul edildi. Kasım 2022’de yeni Anayasa gereği 1 kez 7 yıllığına görev yapacak Kasım Cömert Tokayev’in kazandığı Cumhurbaşkanlığı seçimi gerçekleştirildi. Yine Anayasa gereği Tokayev’in herhangi bir parti ile ilişkisi kalmadı.

Yeni ve daha demokratik yapı içinde ilk kez 19 Mart’ta yürütmeye karşı güçlendirilen parlamento seçimleri yapılacak. Böylece Kazakistan, Cumhurbaşkanı seçimiyle birlikte düşünüldüğünde Ortadoğu ve Orta Asya’da çok az ülkeye nasip olan demokratik seçimle iktidarın el değiştirdiği bir ülke haline gelecek. Bu parlamentonun görevini yaparken göstereceği performans daha katılımcı demokrasi hedefleyen reformların başarısının ölçütlerinden biri olabilir.

Reformlarla ne değişti?

Kazakistan bir yıl içinde ciddi idari ve siyasal değişiklikler yaptı. Bunlardan en önemlilerinden biri Cumhurbaşkanının konumu. Anayasa’ya göre artık Cumhurbaşkanı partisiyle ilişkisini kesmek zorunda. Sadece Cumhurbaşkanı değil, vali ve belediye başkanları da seçimle işbaşına gelecek ve partisiz olacak. Cumhurbaşkanının yetkileri daha az, parlamento daha güçlü. Bu yönüyle Kazakistan’a “tam başkanlık” yerine, “yarı başkanlık” demek bile mümkün. Cumhurbaşkanının akrabalarına üst düzey politik görev ve kamu şirketlerinde yöneticilik verilemeyecek. Hükümet yılda iki kez meclise bütçe gelişmelerine yönelik rapor sunacak. Anayasa Mahkemesi güçlendi ve bireysel doğrudan başvuru hakkı tanındı. İdam cezası zaten daha önce kaldırılmıştı. Siyasi parti kurmak için gerekli imza sayısı 5 bine düşürüldü. Ülke açık ekonomi haline geliyor. Şirketlere hukuki güvenceden liberal finansal kurumlara kadar bir dizi reform hayata geçirildi.

Parlamentonun üst kanadı Senato ve esas yasama organı Mazhilis nispi karma sistemle seçilecek ancak dezavantajlı gruplar, gençler ve kadınlara yüzde 30 kontenjan ayrılacak. Seçimler uluslararası gözlemcilere açık gerçekleştirilecek. 18 Mart’taki seçimler için 7 parti kaydolmuş durumda. Milletvekilliği için başvurular devam ediyor. Baraj ise yüzde 5. Propaganda ve siyasal örgütlenme artık daha özgür.

Her zaman olduğu gibi, merkezi olarak planlanıp uygulamaya konular reformlar risk taşıyor. Bu reformlar ister özgürlükçü, ister baskılayıcı olsun, yereldeki uygulayıcıların yeteneği kadar halka ulaşabiliyor. Halkın reformları ne kadar benimseyeceği ve hayatına dahil edeceği ve doğru bir toplumsal refleks oluşturup oluşturamayacağını zaman gösterecek. Yetkililer bu konuda iyimser. Halkın hali hazırda benimsediği, katılımcı olduğu görüşündeler. Gençlerin siyasi adaylara kollarındaki saatin fiyatı, hangi arabaya bindiği ya da hangi işi yaptıklarını sormaya başladıklarını vurguluyor.

Hızlı bir özelleştirme programı: 2025’e kadar devletin ekonomideki payı yüzde 14’e gerileyecek

Hükümet, tekel ve oligopol yapıyı kırmak ve ekonomiyi çeşitlendirmek hedefli adımlar atıyor. Ana amaç, “herkes için adil bir ekonomi” olarak çizilmiş. Kendi kendine yeter bir orta sınıf, adil gelir dağılımı, iyi işler yaratma yönünde adımlar atılıyor. İş yapmaya yönelik 7 bin ayrı madde gözden geçirildi ve iyileştirildi. Şirket mali denetimlerinde risk esaslı otomasyon sistemine geçiliyor. Köy ve küçük kasabalarda KOBİ gelişimi için mikrokredi uygulaması başlatıldı.

Devletin ekonomideki payı 2025’e kadar yüzde 14’e kadar düşürülecek. Bunun için hızlı bir özelleştirme planlanıyor. Toplamda 171 tesis özelleştirilecek ancak sosyal açıdan önemli bölgesel su, elektrik, ısıtma gibi tesisler özelleştirme dışında bırakıldı. Kazakistan’da oluşturulan bir komisyon 1.36 milyar kaynağın yurt dışına kaçırıldığını tespit etti ve bunları geri almaya çalışıyor. Ülkede KOBİ’lerin gelişmesi sağlanacak ve 2025’e kadar bu şirketlerde 4.7 milyon istihdam hedefleniyor. Şeffaf ve izlenebilir, kabul edilebilir bir vergi reformu 2023’te hayata geçirilecek. 18 yaş altı genç ve çocukların eğitimi ve gelişimi için yeni bir fon kurulacak.

Hızlı gelişme için açık ekonomi

En büyük değişiklik ise ülkenin temel yaklaşımında görülüyor. Stratejik Planlama Ajansı ve Cumhurbaşkanı’na bağlı düşünce kuruluşu strateji enstitüsünde net ifadeler kullanılıyor. Stratejik Planlama Ajansı Başkanı Aset Irgaliyev “Bizim gibi bir ülkenin hızlı gelişmesi, açık ekonomi olmasına bağlı. Sadece Rusya ve Çin ile değil herkese açığız. Orta koridor gelişme için çok önemli. Yabancı sermaye için iyi bir ülkeyiz” diyor. Irgaliyev, “herkes için adil bir geçiş” için siyasi ve ekonomik reformların el ele yürütülmesi gerektiğini vurguluyor. Çin-Avrupa arasında (Türkiye’den de geçen) Orta Koridor demiryoluna büyük bir önem verdiklerini vurguluyor. Buna karşılık bu yapının iyi işlemesi için ciddi bir koordinasyon ihtiyacının da farkında. Henüz bu koordinasyonun nasıl sağlanacağına dair bir öneri geliştirilmemiş ancak “kapasitenin artışı için her ülke sorumluluk almalı” görüşünde.

Cumhurbaşkanlığı düşünce kuruluşu: Merkezi sistem yerine yerelleşme

Cumhurbaşkanı’na bağlı düşünce kuruluşu Kazakistan Stratejik Araştırma Enstisü baş araştırmacısı İskender Akylbayev, yeni sistemde merkeziliğin azaldığının altını çiziyor. Ülkenin reformları benimsemesi için toplumun da daha fazla dış dünyaya açılması, örneğin Avrupa’nın Erasmus değişim programı benzeri bir programın geliştirilmesini planladıklarını vurguluyor. Kazakistan’ın dış ilişkilerinde “ütopik bir barış evreni” oluşturmanın da zorluğunun altını çiziyor: “Herkesle her alanda anlaşıp dost olmak için diplomatik manevra alanı burada oldukça zor. Ancak dengeler oluşturmak mümkün. Çekirdek konularda uzlaşmak ve pragmatizm bir çözüm. Bizim gibi orta ölçekli bir ülkede pragmatizm en iyi yol gibi görünüyor.” SSCB’nin nükleer test bölgesindeki bir şehir olan Semetey’de yetişen Akylbayev aynı zamanda kırsal alanın geliştirilmesinin öneminin de farkında.

Kazakistan’ın yeni yolu ve zor coğrafyası

Kazakistan Dışişleri Bakan Yardımcısı Roman Vassilenko, yeni konteyner merkezlerinden yollara, yeni iş imkanları ve siyasi-ekonomik reformlara kadar attıkları adımlarla Doğu-Batı ve Kuzey-Güney koridorunda bütün ülkelerle çalışmayı hedeflediklerini söyledi. Gazetecilerle ilk toplantıyı gerçekleştiren Vassilenko konuşmasında, sadece uluslararası ilişkiler değil, ülkenin yeni yaklaşımına da önemli yer ayırdı. Ürettikleri gazı batıya ulaştıramadıklarını ancak bunun için istekli olduklarını belirten Vassilenko, Azerbaycan ve Türkiye ile yakın çalıştıklarını söyledi. Vassilenko’nun esas çağrısı ise Avrupa’nın bu bölgeye daha fazla ilgi göstermesini beklemek yönünde. Dışişleri Bakan Yardımcısı Roman Vassilenko, yüksek demokratik standartlar, hukuk üstünlüğüne bağlı bir sistem amaçladıklarını, herkesle çalışmaya hazır olduklarını, reformlara da bağlı kalacaklarını vurguluyor.

Teknoloji şirketleri Kazakistan ve diğer ülkelerde yeni fırsatlar bulabilir

Trajik Ocak olaylarının en önemli bölümünün geçtiği Almatı’da, saldırıya uğrayan yerler kadar “Digital Almaty” teknoloji kongre ve fuarı da basın mensuplarının dikkatini çekmesi istendiği anlaşılıyor. Digital Almaty’da Kazakistan’ın sayısallaşma talep ve beklentileri, hedefleri net olarak konu edildi. Robot teknolojilerden start-up ekosistemine, sanayi 4.0’dan kamu hizmet otomasyonuna kadar geniş bir yelpazede Kazaklar “sayısallaşma ve sayısal dönüşümün” öneminin farkında ve bu alanda her türlü gelişime açık. Türkiye’nin olmadığı Digital Almaty’da komşu ülkeler, ülke standı açtı. Diğer yandan start-up destek programıyla Google, telekomünikasyon ve robotik şirketleriyle G.Kore ve Çin orada.

Projelerini geliştirip batılı büyük şirketlere satmayı iş modeli olarak benimsemiş “Türk teknoloji şirketleri için” akıllarına getirebilecekleri her türlü çözüm için dünyanın bu tarafında büyük fırsat görülüyor. Ülkenin başkenti Astana, inşaatlarında Türk müteahhitlerin de kalın bir dilim pay aldığı görkemli binalarla dolu ama bugünlerde Kazakistan altyapı dışında inşaatla pek ilgilenmiyor gibi görünüyor.